بانک ملی شعبه بازار و خاطراتش از عزاداری های تکیه دولت

هادی معیری نژاد- تکیه دولت یکی از مکانهای مثال زدنی و جالب توجه دوران قاجار بود که از لحاظ عظمت آنرا همطراز با رویال آلبرت حال لندن مقایسه کرده اند و صد افسوس اینکه امروز این محل وجود ندارد و از آن تنها چند نقاشیمثل تابلوی تصویر تکیه دولت در اثر کمال‌الملک باقی مانده کهنه تنها از لحاظ طرح و ترکیب و رنگ آمیزی اثری بدیع و شاهکاری نفیس است بلکه از آنجا که نشان‌دهنده طراحی و معماری یک بنای عظیم تاریخی است
تکیه دولت  که از آن با عناوین دیگری همچون تکیه همایونی دولتی، تکیه قصر، تکیه بزرگ شاهی نیز نام برده شده‌است، بنایی است که در عهد ناصرالدین شاه قاجار و به منظور اجرای مراسم تعزیه و برگزاری آئین‌های سوگواری و روضه خوانی در ایام عاشورا در تهران برپا شد. تکیه دولت نه تنها به لحاظ معماری و جنبه‌های تاریخی بلکه از لحاظ اجرای مراسم با شکوه تعزیه نیز دارای اهمیت خاصی بوده‌است.
تکیه دولت را که اکنون اثری از آن به جا نمانده‌است، می‌توان نماد تهران در عصر ناصری تلقی نمود و آن را از معدود بناهایی دانست که علاوه بر تاثیر بسزایی که در تاریخ تعزیه داشته‌است، به عنوان یک شاهکار معماری عصر قاجار نیز مطرح بوده‌است.
ساختمان عظیم تکیه دولت که بعضی از جهانگردان و نویسندگان مغرب زمین آنرا از حیث عظمت شبیه آمفی تئاتر ورونا در انگلستان دانسته‌اند، در ضلع شرقی کاخ گلستان و در مجاورت شمس‌العماره قرار داشت و از آن بعنوان بزرگترین نمایشخانه تمام اعصار ایران نام برده شده‌است.
گرچه در مورد تاریخ دقیق ساخت تکیه دولت، نقل قول‌های متفاوتی وجود دارد، اما مشهور آن است که تکیه دولت، با فرمان ناصرالدین شاه در سال 1248 خورشیدی برابر با سال 1284 هجری قمری و با مباشرت دوستعلی خان معیرالممالک که در آن زمان سرپرست ضرابخانه شاهی بود، ساخته شده‌است.

گفته می‌شود که قصد اولیه ناصرالدین شاه از ساختن این مرکز اختصاص آن به نمایش‌های غیرمذهبی بود زیرا در مسافرتهایش به اروپا با تئاترها و سالن‌های نمایش آنجا آشنا شده و چنین نمایشهایی مورد پسندش واقع شده بود و به همین خاطر بود که به ساختن این نمایشخانه همت گمارد. شباهت معماری این محل با معماری رویال آلبرت هال لندن (بزرگترین سالن تئاتر سلطنتی انگلستان) که توسط مهندسین انگلیسی طراحی و اجرا گردیده بود، سندی بر این مدعاست. با این وجود افرادی که از رویکرد غربی ناصرالدین شاه در ساخت تکیه دولت سخن گفته‌اند، معتقدند که هنوز ساخت آن به اتمام نرسیده بود که این رویکرد، موجی از نارضایتی مردم متدین آن زمان را باعث شدو در نتیجه ناصرالدین شاه آن مرکز را به موسیقی مذهبی به ویژه مراسم روضه‌خوانی و تعزیه گردانی اختصاص داد.
موقعیت مکانی
گرچه در مورد موقعیت دقیق تکیه دولت، تفاوت‌هایی جزئی در اسناد برجای مانده موجود است، امّا بر اساس نقشه‌ای که عبدالغفارخان نجم الملک (یا همان نجم الدوله) در سال 1309 قمری از وضعیت تهران قدیم رسم کرده‌است، این بنا در ضلع جنوب شرقی باغ گلستان و در جنوب غربی شمس العماره و روبه روی مسجد شاه قرار داشته و قبلاً در محل آن، انبار دولتی ارگ شهر مستقر بوده‌است.
برخی قطعه زمین مورد استفاده برای احداث این بنا را، منزل مسکونی تخریب شدهٔ امیرکبیر دانسته‌اند و برخی دیگر نیز نوشته‌اند که منزل امیرکبیر همراه با قسمتی از زندانخانه دولتی و سیاهچال که بقایای گرمابه مخروبه‌ای بودند، در کنار چند انبار قدیمی، محل احداث تکیه دولت بوده‌است.
تکیة دولت را دوستعلی خان معیّرالممالک به فرمان ناصرالدین شاه و با صرف سرمایه‌ای بالغ بر سیصدهزار تومان در کنار عمارت بادگیر بنا کر. ساخت این بنا مدت حدود 5 سال یعنی از 1285 تا حدود 1290 هجری قمری به طول انجامید.
بعنوان معمار سازندهٔ این بنا، از معماری نه چندان معروف به نام حسینعلی مهرین به عنوان معمار تکیه دولت نام برده شده‌است.
تعزیه خوانی در تکیه دولت

مدیر تکیه «معین البکاء» بود که خود موسیقیدانی مطلع به شمار می‌رفت. او نقش هر یک از شبیه خوانها را تعیین می‌کرد و او را تعزیه‌گردان تکیه دولت نوشته‌اند. ناصرالدین شاه میرزا نصرالله اصفهانی (تاج‌الشعرا) را مامور جمع‌آوری اشعار قدیمی تعزیه و همکاری با معین البکاء و سرایش اشعار بر روی برخی از الحان کرد. بعد از خلع محمدشاه استفاده از تکیه دولت برای تعزیه‌خوانی موقوف شد و درسال 1306 (هـ. ش) تبدیل به مجلس مؤسسان و پس از آن متروک ماند و رو به ویرانی نهاد و درحدود سال 1327 (هـ. ش) تکیه دولت را خراب کردند.

برخی وقایع تاریخی مهم در این بنا
تعزیه خوانی در تکیهٔ دولت تا پایان دورة قاجار برپا بود و استفاده از بنای آن نیز تا اوایل عصر پهلوی دوم تداوم داشت. از این جهت، در بسیاری از وقایع مربوط به اواخر عصر قاجار و اویل عصر پهلوی به نام تکیه دولت برمی خوریم. به عنوان نمونه پس از مرگ مظفرالدین شاه جسد وی در مراسم باشکوهی به آنجا حمل شد و تا انتقال آن به عتبات در همانجا بود. یا در محرّم 1326 نیز محمدعلی شاه، مطابق رسم معمول همه ساله، به تکیه رفت و در پی هجوم جمعیت تلفاتی به بار آمد.
مجلس مؤسسانی که در پانزدهم آذر 1304 تشکیل شد و احمدشاه را بر کنار کرد و رضاخان را به ریاست حکومت موقت گمارد، در تکیة دولت بر پا گردید.
چنانچه در سالهای 1302 خورشیدی با مرمت برخی از قسمتهای تکیه، آن را برای برگزاری “نمایشگاه امتعه وطنی” مورد استفاده قرار دادند.

عاقبت تکیه دولت
تکیه دولت، پس از مشروطه با نفوذ و تاثیر فرهنگ و هنر غرب بر کشور و پیدایش تئاتر و نمایش جدید در ایران، ارزش و اهمیت پیشین خود را از دست داد. حتی گاهی مراسمی غیر از اجرای تعزیه نیز در آن برگزار شد، تکیه دولت، عظیمترین نمایشخانه تاریخ ایران، سالها متروک و نیمه مخروبه بود تا اینکه در سال 1325 خورشیدی و به منظور ساخت بانک ملی شعبهٔ بازار، آن را خراب کردند و بیشتر عرصة آن زیربنای بانک گردید.

45301