چوگان و اجلاس باکو

هشتمین اجلاس کمیته میراث ناملموس یونسکو در تاریخ 11 آذر 1392 با حضور حدود ششصد نماینده از 95 کشور در باکو آغاز شد و جمهوری اسلامی ایران نیز با هیاتی متشکل از دکتر رضا مجیدی نماینده دائمی کشورمان در یونسکو و مدیران سازمان میراث فرهنگی در این اجلاس حضوری فعال داشت.

ثبت جهانی میراث فرهنگی ناملموس از جمله بازی سنتی چوگان ،مدتی است که به یکی از موضوعات مورد توجه تبدیل شده و اقشار مختلف مردم و بخصوص اصحاب رسانه به درستی نسبت به آن حساسیت نشان داده اند. گاهی نیز در ایران این بحث مطرح می‌شود که چرا کشورهای دیگر برای ثبت میراث ناملموسی که خاستگاه ایرانی دارد، اقدام می کنند؟

برای ورود در این موضوع بهتر است نخست با تعاریف کلیدی در این مقوله آشنا شویم.بر اساس تعاریف معمول، میراث فرهنگی به کلیهٔ آثار باقی‌مانده از گذشتگان گفته می‌شود که دارای ارزش فرهنگی باشند. این آثار به آثار ملموس مانند بناهای باستانی و یا آثار ناملموس مانند آداب و رسوم ، باورهای معنوی، بیان هنری، زبان و بازی های متداول،گفته می شود. از آنجا که میراث ناملموس بخش اساسی فرهنگ هر جامعه را تشکیل داده و می تواند در مقابل یکسان‌سازی فرهنگی در جهان مقاومت نماید ، لذا حفظ آن دشوارتر از حفظ میراث فرهنگی ملموس است، به همین دلیل ثبت جهانی آثار ناملموس نتیجهٔ نگرانی ملی و جهانی از چگونگی حفاظت از آن است  . به عبارت دیگر از آنجا که ممکن است میراث غیرملموس در طول زمان و به علت قرار گرفتن در برابر امواج جهانی شدن از بین برود، کنوانسیون میراث معنوی یونسکو با ثبت این میراث در فهرست های جهانی خود، به ماندگاری آن ها کمک می کند.نکته مهم این است که ثبت این میراث تنها در عرصه بین المللی معنا پیدا نمی کند، بلکه هر کشوری نیز می تواند این آثار را بوسیله سازمان میراث فرهنگی خود، ثبت نماید و این امر به معنای نادیده گرفتن حق کشورهائی که میراث مشابه دارند نیست و تنها برای حفاظت از آثار و جاودانه ماندن میراث های فرهنگی است. در عین حال ثبت میرات فرهنگی ناملموس یک کشور در یونسکو نمی‌تواند دیگر کشورها را از ثبت همان اثر منع کند. ضمن این‌که برای ثبت میراث ناملموس نمی‌توان صرفا بر مقولاتی مانند قدمت، اصالت و خاستگاه آنها تکیه کرد.از نگاه یونسکو ثبت میراث فرهنگی، اقدامی درجهت ترغیب صلح، دوستی‌ و همبستگی است و تبدیل شدن این امر به رقابت و مسابقه میان کشورها، مردود و غیر قابل حمایت می باشد.نکته دیگر این است که در موضوع ثبت میراث فرهنگی ناملموس، وقتی اثری ثبت می‌شود، با ثبت آن اثر نمی‌توان کشور دیگری را از ثبت همان اثر منع کرد، چون میراث فرهنگی ناملموس، برخلاف میراث فرهنگی ملموس، مقوله‌ای پویا و بدون مرز است. به بیان دیگر نمی‌توان با نگرشی رقابتی میان میراث های ناملموس تفاوت قائل و یکی را بر دیگری ترجیح داد و در نتیجه ثبت یک میراث، مانع ثبت میراث دیگر نمی‌شود. طبیعتا عرصه های تمدنی بزرگی وجود داشته که در طول تاریخ، دستخوش تغییرات مرزی شده اند ، مثلا بخشی از کشوری جدا شده و به‌عنوان یک کشور استقلال پیدا کرده و میراث فرهنگی ناملموس مشترکی بین آن دو ایجاد شده است. ثبت یک میراث از این دو کشور، مانع ثبت میراث مشابه در کشوردیگرنمی‌شود و بهتر است یونسکو در حوزه‌ی میراث فرهنگی ناملموس، کشورها را ترغیب ‌کند که برای ثبت مشترک آثار خود اقدام کنند.از مراتب فوق نتیجه می گیریم که فلسفه وجودی این گونه کنوانسیون ها و اساسا روح کار فرهنگی در یونسکو تقارب و پیوند فرهنگ ها و ملت ها است و از هر آنچه موجب واگرایی و اختلاف می شود پرهیز می گردد.
باکو نیز برای حفاظت از بازی سنتی چوگان  با اسب قره باغی،از چندی قبل در نامه ای به یونسکو ،اعلام کرده بود که با توجه به خطر از بین رفتن این میراث در جمهوری آذربایجان، می خواهیم در یونسکو به طور ویژه اعلام شود که این بازی سنتی در این کشور حمایت شده و به عنوان میراث فرهنگی ثبت گردد.سازمان یونسکو نیز در اجلاس باکو، درخواست جمهوری آذربایجان در مورد بازی سنتی چوگان با اسب قره باغی را به عنوان میراث ناملموس در این کشور ثبت کرد. در نشست یونسکو در جمهوری آذربایجان ، این کشور به عنوان مبدا و خاستگاه معرفی نشده،بلکه بازی محلی چوگان با اسب های قره باغی به عنوان چوگان آذربایجانی ثبت می شود استدلال جمهوری آذربایجان آن است که بازی چوگان با اسب قره باغ که در حال اضمحلال و نابودی است، انجام می شود و این ثبت به احیا و حفظ آن کمک خواهد کرد. در تعاریف یونسکو، "میراث معرف" پرونده‌های زنده و پویا را شامل شده و "میراث در خطر" اصطلاحا به "پرونده‌های نیازمند مراقبت فوری" گفته می شود. در اجلاس باکو، پرونده ارائه شده از سوی جمهوری آذربایجان در فهرست "میراث معرّف" یونسکو قرار نگرفته ، بلکه این پرونده در فهرست اضطراری و نیازمند حمایت قرار گرفته است.

در نتیجه:
1-به دنبال تلاش های به عمل آمده از سوی هیات جمهوری اسلامی ایران و مذاکرات مطول با وزیر فرهنگ آذربایجان  و مسئولین یونسکو ، همه اصلاحات مورد نظر جمهوری اسلامی ایران مورد موافقت و تصویب کمیته مربوطه قرار گرفت.و از این بابت عملکرد اعضای هیات ایرانی جای سپاس دارد.

2- اجلاس همچنین مقرر کرد در جلسات سال آینده، درخواست همه کشورهای علاقه مند به الحاق به پرونده چوگان به عنوان یک پرونده چند ملیتی مورد بررسی و تصویب قرار گیرد. کارشناسان یونسکو پذیرفتند که این پرونده در دوره بعد به صورت چند ملیتی ثبت شود. بنابراین ایران همچنان می تواند سال آینده هم چوگان ایرانی را به ثبت برساند.

3- با تاکید هیات ایرانی مقرر شد در سند مربوط به این پرونده اصلاحاتی در عنوان و اسناد پیوست به ویژه فیلم ویدیویی مربوطه صورت گیرد و اصطلاحات و عناوین مجعول که با حاکمیت ملی و تمامیت ارضی جمهوری اسلامی ایران در تعارض است، حذف شود. البته تدابیر لازم برای جلوگیری از  تکرار چنین اقداماتی باید اتخاذ گردد.

نکته آخر این که چوگان یک میراث فرهنگی مشترک و یک ورزش سنتی منطقه‌ ای است که همه کشورها از جمله ایران می‌توانند در ثبت مشترک جهانی که مقدمه گسترش آن است، سهیم باشند.چوگان و دیگرمواریث مشترک فرهنگی موجب وحدت و دوستی کشورهاست و نباید به محوری برای رقابت و منازعه تبدیل گردد.

امیدواریم باتلاش های که از جانب سازمان میراث فرهنگی،گردشگری و صنایع دستی و دیگر نهادهای مسئول صورت می گیرد،در سال آینده شاهد ثبت "چوگان" به عنوان یک پرونده چند ملیتی باشیم و چوگان به عنوان یک بازی سنتی کهن و اصیل ، مورد توجه بیشتر قرار گرفته و توسعه یابد.