پگاه روشان: کمی فکر کنیم و ببینیم درباره روستاها و فرهنگ روستاییان ایران چه چیزی به ذهنمان می‌رسد یا واضح‌تر بپرسم، آیا چیزی به ذهنمان می‌رسد؟! درباره همکاری، تعاون، مشارکت، همیاری و... چه می‌دانیم. معمولا مردم این اصطلاحات را مترادف با هم می‌پندارند و تفاوت چندانی برای آنها قائل نیستند اما از منظر دکتر مرتضی فرهادی، استاد دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه علامه طباطبایی اینطور نیست. فرهادی با انجام وسیع‌ترین تحقیق میدانی در زمینه کشف و تبیین همیاری و تعاون در بین زنان ایرانی، کتاب «واره» را نگاشت که به عنوان نخستین اثر برگزیده در جشنواره فارابی انتخاب شد. نگارنده درحدود چهار دهه از عمر خود را در مناطق روستایی ایران برای کشف ریشه‌های همیاری در بین زنان ایرانی بطور خاص و ایرانیان به طور عام سپری کرده است. در این کتاب نگارنده درصدد است تا آن بخش از سنت ایرانیان را که نه همانند مانعی بر سر راه تجدد بلکه نیرو و محرک لازم را به موتور توسعه جامعه ایران می‌بخشد بازیابی کرده و وجوه گوناگون آنها را تبیین نماید.
کتاب واره، درآمدی بر مردم‌شناسی و جامعه‌شناسی تعاون، در سال 1381 کتاب برگزیده بیستمین دوره کتاب سال جمهوری اسلامی ایران در زمینه علوم اجتماعی شد و دیپلم افتخار و جایزه جشنواره زن روستا را به دست آورد. هرچند ارزش کارهای نارَد و قدم گذاشتن در راه‌های به قول استاد فرهادی بُزرو بسی بیشتر از تقدیر و تشویق‌های متداول است. با خواندن این کتاب، خواننده با محیط روستایی، تعاملات روستاییان، روابط خانوادگی آنها، الگوی کارشان و از همه مهمتر با واره شیر در روستاها آشنا خواهد شد. واره نوعی سازمان اجتماعی، غیررسمی، سنتی کهن و زنانه است که تمام ویژگی‌های یک گروه منسجم را دارد. واره در واقع همان شگردی است که ایرانیان برای رسیدن به خودکفایی در سال‌های دور اندیشیده‌اند.
شاید مطالعه این کتاب در نگاه اول چندان جذاب ننماید، اما توجه به کلیت آن از دو منظر قابل تأمل است. از یک سو آشنایی با رسمی کهن در بین زنان روستایی و عشایر، آن هم با داشتن ترتیبات خاص و سنت های وسیع، نشان می دهد که چنین موضوعاتی جای بررسی بیشتر داشته و عدم توجه به آن با توجه به روند تدریجی نابودی آنها، در درازمدت به حذف چنین آیین هایی از حافطه تاریخی این مرز و بوم می انجامد. از سوی دیگر با فراتر رفتن از ابعاد مردم شناختی این کتاب، سازمان واره با پیچیدگی های خاص خود به عنوان یک نمونه، ما را با به این نگاه که روستا نیز همچون شهر دارای پیچیدگی های ساختاری است، البته از نوعی دیگر، نزدیک می کند.
بخشهایی از کتاب را در ادامه میخوانیم:
«اگرچه این واقعیت داشت که روستاییان ایران غالبا بی‌سواد بودند اما به هیچوجه این بی‌سوادی به معنای بی‌تجربگی نبوده و همانطور که گاه برخی بیگانگان نیز اذعان داشته‌اند اصولا باید میان بی‌سوادی روستاییان ایران و بی‌سوادان کشورهای دیگر فرق گذاشت. به این معنا که غالب روستاییان ایرانی در عین حال که نمی‌توانستند کتابخوان باشند، اما در حد روزگار خود کتاب‌شناس و مهمتر از همه تشنه کتاب و «کتاب شنو» بودند و در این راه حرص و ولع زیاد هم داشتند؛ برخلاف باسوادان امروزی ما که غالبا نه کتاب خوانند و نه «کتاب شنو».
*
در غالب نشریه‌ها روستاییان، افرادی واپس‌گرا، محافظه‌کار، بدون تحرک سیاسی، فردگرا، تکرو، فاقد روحیه مشارکت، بی‌تجربه در امور کشاورزی، کاهل و قَدَرگرا قلمداد می‌شدند که مدام در برابر برنامه‌های توسعه مقاومت کرده و چوبِ لای چرخ تحول به شمار می‌آیند. اما، ما که حداقل دو سالی را با این عوام معقول، بردبار، زحمتکش، کنجکاو، تجربه‌آموز، مهربان و خلیق زندگی کرده و طنزهای از سر هوشمندی آنان را درباره بسیاری که خود را از آنان برتر می‌شمرند، شنیده بودیم و آنها را در عمل، جمع‌گرا و عامل تولید و خودکفایی و توسعه می‌دیدیم، بین دو دنیای نظر و عمل دچار سرگردانی شده بودیم.»
کتاب «واره»، درآمدی به مردم‌شناسی و جامعه‌شناسی تعاون اثر مرتضی فرهادی را شرکت سهامی انتشار وابسته به انتشارات امیر کبیر منتشر کرده است. کتاب وسیع ترین و پرکارترین پژوهش و تحقیق میدانی در زمینه کشف و تبیین یک نوع همکاری و تعاون در میان زنان ایرانی است.
در تعریف "واره" در این کتاب آمده است : «واره نوعی سازمان غیر رسمی تعاونی سنتی غالبا زنانه و بسیار کهن با محور اصلی همیاری از نوع تجمیعی (همگرا) است.»
در مقدمه کتاب، واره به مثابه یک کشف، در واقع نه به عنوان خلق و اختراع و پدیدآوردن واقعیتی نو، بلکه پرده برداشتن از واقعیتی موجود و دورمانده از چشم مردم، و به عنوان نوعی سازمان غیررسمیِ تعاونیِ سنتیِ غالباً زنانه و بسیار کهن، با محور اصلی همیاری از نوع تجمیعی و همگرا معرفی شده است. مبادله در قالب این نوع همیاری نه فقط شامل شیر، بلکه مبادلات اقتصادی، اجتماعی و روانی دیگری را نیز در بر می گیرد. باید دانست که واره به معنای عام آن، با زمینه ها و کارکردهای مختلف در همه جای جهان به عنوان مبادله تأخیری و همیاری همگرا وجود دارد.
6060
نظر شما