امیر حاجیان*: برای ما ایرانی‌ها که سال‌هاست نگران آمدن زلزله‌ای ویرانگر هستیم، راه‌های کارآمد پیشگیری از خسارت بلاهای طبیعی همیشه مساله‌ای در خور توجه بوده است.وقتی که بلاهای طبیعی مانند زلزله، توفان، سیل و آتش‌سوزی جان شهروندان را تهدید می‌کند، مهم‌ترین راه پیشگیری، امکان اطلاع‌رسانی فراگیر و به موقع در سطح ملی است. اگر شهروندان تنها چند دقیقه پیش از گرفتار شدن در چنگ قهر طبیعت از نزدیک شدن خطر باخبر شوند، می‌توانند با کمترین هزینه جان خودشان را نجات دهند. مثلا موتورسواری را در نظر بگیرید که روزی که توفان تهران را درنوردید، تنها دو دقیقه پیش از گرفتار شدن در میان توفان، از نزدیک شدن خطر باخبر می‌شد و تنها با پیاده شدن از موتورسیکلت و رفتن به جای امن، خود را از مهلکه می رهاند. یا کسی که روی پشت‌بام یا داربست ایستاده بود، اگر از آمدن توفان آگاه می‌شد، می‌توانست جان خودش را نجات دهد.
خبر کردن شهروندان از خطرهایی که در زندگی روزمره انتظارش را ندارند، مسوولیت نهادهای مختلفی است که سال‌هاست در ایران مشغول به کار هستند و همیشه پس از بحران‌هایی از این دست، توجه افکار عمومی به کارکرد این نهادها جلب میشود. جدای از راه‌های علمی افزایش توان پیش‌بینی وقوع بلاهای طبیعی که چالش مهمی است و باید به دقت بررسی شود، چگونگی انجام این اطلاع‌رسانی، مساله‌ای است که هدف این نوشته است و با فن‌آوری‌های نوینی که در دسترس شهروندان ما قرار دارد به سرعت قابل بهبود خواهد بود.
اهمیت نیاز به بهبود روش اطلاع‌رسانی در سخنان رییس سازمان هواشناسی در جلسه‌ی کمیسیون اجتماعی مجلس به روشنی دیده میشود: «رئيس سازمان هواشناسي مي‌گويد ارتباط مستقيم بين اين سازمان و سازمان هواپيمايي كشوري وجود دارد اما اين ارتباط به صورت برخط با صداوسيما وجود ندارد و به همين دليل اين سازمان نتوانسته است به موقع هشدار مربوط به وقوع توفان را به مردم اعلام كند.»
این سخنان خبر از نبودن زیرساخت‌های لازم برای ارتباط سریع و فراگیر با شهروندان هنگام بروز بحران‌های طبیعی یا خطرهای پیش‌بینی نشده می دهد. اگر این هشدار را در کنار هشدارهای تغییرات اقلیمی ناگزیر و افزایش احتمال وقوع چنین بلاهایی بگذاریم، آینده‌ی روشنی در انتظار شهرهایمان نخواهد بود. ولی این مشکل به سادگی قابل حل است و با اندکی تدبیر در زمینه ی اطلاع‌رسانی خواهیم توانست کشورمان را در برابر این رویدادها ایمن کنیم و جان شهروندانمان را حفظ نماییم.
راه‌های نوین خبررسانی
روشی که در سخنان رییس هواشناسی به آن اشاره شده، روش سنتی اعلام خطر است: نهادهای مسوول به محض روبرو شدن با احتمال وقوع خطری که جان شهروندان را تهدید می‌کند، از راه خط ویژه‌ای بلافاصله آن را به صداوسیما اطلاع می دهند و صداوسیما به خاطر عمق نفوذی که در کشور دارد، این خطر را به شهروندان گوشزد می کند و راه‌های پیشگیری را برای آن‌ها بیان می‌کند. آن‌ها که بمباران‌های زمان جنگ تحمیلی را به یاد دارند، مثال روشن و موفق این روش را در آژیر قرمزی که از رادیو پخش می‌شد و شهروندان را به رفتن به پناهگاه‌ها فرامی‌خواند دیده‌اند. آن روش برای آن روزگار که زندگی مردم به مراتب ساده‌تر و یکنواخت‌تر از روزگار سرشار از فناوریهای ارتباطی امروز بود (روزگاری که سیمای ملی تنها دو شبکه داشت و تنها راه خبرگیری شهروندان همان شبکه‌ها بودند) خوب کار کرد و جان مردم زیادی را نجات داد.
ولی پس از گذشت حدود سی‌سال از آن روزها، چشم‌انداز فناوریهای ارتباطی به گونه‌ای بنیادین دگرگون شده است: شبکه‌های صداوسیما چندین برابر شده‌اند، فناوریهای پیشرفته جایگزین روش‌های سنتی ارتباطی شده‌اند و این گونه‌گونی گزینه‌ها، مردمی را که روزگاری تنها راه دسترسی به آن‌ها رسانه‌ی ملی بود به ابزاری مجهز کرده که به مراتب سریع‌تر و کارآتر از روش‌های زمان جنگ کار می کند. این روش‌ها در بسیاری از کشورهای جهان سال‌هاست که به عنوان روش‌های موثر خبررسانی سریع به مردم مورد استفاده قرار گرفته است و برخلاف برخی از فناوریهای روز، همه‌ی لوازم گسترش و استفاده از آن، حتی همین امروز در کشورمان وجود دارد و می‌تواند بدون هزینه‌های سنگین، در کنار روش‌های سنتی به کار گرفته شود.
امروز بسیاری از هم‌میهنان ما در همه جای ایران گوشی‌های هوشمند پیشرفته‌ای دارند که آن‌ها را به شبکه‌های بسیار گسترده‌تر از رادیو و تلویزیون وصل می‌کند. این شبکه‌های اجتماعی (که به خاطر نو بودنشان نگرانی طبیعی ناشی از برخورد اولیه با ناشناخته‌ها را در برخی از قانون‌گذاران ناآشنا با این فناوری ایجاد کرده)، کارکردی بسیار فراتر از به اشتراک گذاشتن عکس و دوست‌یابی دارند: هر شهروند ایرانی که به یک گوشی هوشمند، یک لپ تاپ یا تبلت متصل به اینترنت مجهز باشد، هیچ‌گاه از دسترس خارج نخواهد بود. بیشتر کسانی که یکی از این وسیله‌ها را دارند به تجربه دریافته‌اند که میزان نگاه کردنشان به صفحه‌ی وسایل هوشمندشان به طور چشمگیری بیشتر از توجهشان به رسانه‌های دیگر است. این ویژگی بی‌نظیر فناوریهای نوین ارتباطی که در دست بیشتر شهروندان قرار دارد راه نوین باخبر کردن شهروندان از خطرهای پیش‌بینی نشده را به کاری بسیار ساده تبدیل می کند: در مورد مثال توفان که نزدیک‌ترین تجربه‌ی تلخ از این دست بود، اگر سازمان هواشناسی یک حساب ساده روی یک شبکه‌ی اجتماعی فراگیر -مانند توییتر- بازکند و شهروندان مجاز به استفاده از این شبکه‌ی اجتماعی باشند و بتوانند پست‌های سازمان هواشناسی را دنبال کنند، به مجرد پیش‌آمدن وضعیت بحرانی، سازمان هواشناسی همزمان با فرستادن خبر آماده‌باش به سازمان هواپیمایی کشوری و رسانه‌ی ملی، در چند جمله آمدن توفان در -مثلا- تهران را اعلام می‌کند و از شهروندان می‌خواهد از ساختمان خارج نشوند.
در این روش، شهروندان متصل به شبکه‌های اجتماعی به سرعت از نزدیک شدن خطر باخبر می‌شوند و با بازنشر خبر در چشم برهم زدنی آن را در ابعاد وسیعی پخش میکنند. این روش به خصوص در ساعت‌هایی که مردم کمتر پای رسانه‌ی ملی هستند، مثلا صبح زود یا ساعت‌های میانی روز، به طور قابل ملاحظه‌ای بر روش‌های سنتی برتری دارد. این روش با این که برای نهادها ممکن است به نظر نو بیاید، چند سالی است که عملا در میان مردم مقبولیت فراوانی پیدا کرده. نمونه‌های زیادی در سال‌های گذشته پیش آمده که مردم با وجود همه‌ی محدودیت‌ها از شبکه‌های اجتماعی برای رساندن خبرها استفاده کرده‌اند و بسیاری از خبرها را -مانند خبر موفقیت مذاکره‌ی هسته‌ای و امضای موافقتنامه‌ی ژنو، یا قهرمانی تیم ملی کشورمان- پیش از رسانه‌ها به گوش همدیگر رساندند.
در کشور ما که توجه و علاقه به دانش و فناوری ریشه‌ی عمیقی دارد، می‌توان از ابزار نوینی که در دست بیشتر هم‌میهنانمان هست در جهت بهبود شرایط زندگی مردم استفاده کرد. ما ایرانی‌ها در طول تاریخ همیشه دوست داشته‌ایم که دانش را از هر کسی که آن را دارد فرابگیریم و برای بهتر کردن زندگی خودمان بومی‌اش کنیم. در چنین کشوری با چنین مردم دانش‌دوستی که پیشرو فتح قله‌های علمی در میان همه‌ی همسایگانشان هستند، پسندیده نیست که هم‌میهنانمان جانشان را به خاطر به کار نبستن فن‌آوری ای که چند سالی است در اختیار ماست و به خاطر برداشت نادرستمان از آن گریزانیم، از دست بدهند. استفاده از این روش‌ها می تواند زیرساخت‌های ارزشمندی را در زمینه‌ی اطلاع رسانی در کشورمان به وجود آورد که در صورت بروز پدیده‌های طبیعی زمان واکنش ملی را به طور چشمگیری کاهش می‌دهد و با اطلاع رسانی سریع در سطح گسترده به شهروندان، جان بسیاری را با هزینه‌ای اندک نجات می‌دهد.
در توفان اخیر تهران، پنج نفر می توانستند جان شیرینشان را از دست ندهند و می‌شد که ده‌ها نفر آسیب نبینند و خسارتهای کمتری به شهر وارد شود اگر از دانش و فن‌آوری در دسترس شهروندانمان درست استفاده می‌کردیم.
* دکتر امیر حاجیان، دکترای فیزیک و پژوهشگر ارشد موسسه‌ی اخترفیزیک نظری کانادا
۵۳۵۳
نظر شما