ولی خلیلی: طبق آمارهای رسمی و به اعتقاد کارشناسان ایران درآستانه بحران آب به سرمی برد و طی سال های آینده تامین آب به یکی از بزرگ ترین چالش های کشوردربسیاری ازاستان ها، شهرها ومناطق تبدیل خواهد شد. ایران ازنظرجغرافیایی دربخش نیمه خشک و خشک جهان قرارگرفته به شکلی که میانگین بارش درایران حدود 250 میلیمتراست درحالی که میانگین جهانی حدود 850 میلیمتراست یعنی بیش ازسه برابرایران. دراین گزارش تلاش شده تا به بحران ها و تنش های سیاسی و اجتماعی پیش روی ایران در داخل و خارج از مرزها درارتباط با کم بود آب پرداخته شود و نقش منابع آب در توسعه صنعتی و اقتصادی کشور مورد توجه و بررسی قرار گیرد.
حدود دوهزار نفریک پارچه دراستادیوم فریاد می زدند:«آب نداریم، آب نداریم». محمود احمدی نژاد رئيس جمهور سابق درسالروزآزاد سازی خرمشهربه این شهرسفرکرده بود اما به نوشته خبرگزاری ها نه خبری از استقبال خیابانی بود ونه جمعیت چندانی دراستادیوم جمع شده بودند،کسانی هم که برای سخنرانی آمده بودند دائم به نشانی اعتراض فریاد می زدند :« بیکاریم، بیکاریم» و «شعاربسه، آب نداریم، آب نداریم».
مردم خرمشهر چند سالی است که حل مشکل آب آشامیدنی به خواسته اصلی شان تبدیل شده است. بخش های مختلف این شهرازجمله جزیره مینو و روستاهای بسیاری با قطع مداوم آب رو به روهستند و بیشترمردم ازمغازه های آب فروشی وتانکرها، آب آشامیدنی خود را می خرند. محمود احمدی نژاد سال 85 دراولین سفراستانی خود به خرمشهر روبه مردم با خنده گفت اگرتا سال آینده مشکل آب خرمشهرحل نشود وزیر(نامجو) را درلوله می کنم. اما نه تنها بعد از یک سال مشکل آب این شهرحل نشد که چند وزیردیگرهم دراین دوران عوض شدند ولی خبرازآب سالم درلوله های شهرنشد. یکی از نمایندگان استان خوزستان در مجلس گفته «خرمشهربدترین آب خاورمیانه» را دارد.
البته مشکل آب آشامیدنی تنها مسئله مردم خرمشهرنیست کمی آن سو ترازاین شهر، مردم آبادان هم ازمشکل آب آشامیدنی می گویند و 100 کیلومتر آن طرف ترمردم اهوازهم به نبود آب سالم در شهرشان اعتراض دارند. مردم روستاهای اطراف منطقه پلدختردراستان لرستان هم دو سال گذشته به دلیل مشکل آب جاده ترانزیت شمال و جنوب را برای ساعتی بستند. از سوی دیگر در شرق کشورهم حال و روز مردم بهتر ازخرمشهرو آبادانی ها نیست. برخی از اهالی منطقه حاشیه ای «همت آباد» مشهد که بیشترشان زن بودند سال پیش دراعتراض به مشکل آب جاده سیمان مشهد را بستند و مردم خراسان جنوبی و بخش های زیادی از سیستان و بلوچستان هم با مشکلات فراوان کم آبی دست و پنجه نرم می کنند. به اعتقاد کارشناسان ایران درآستانه بحران آب به سر می برد و طی سال های آینده تامین آب به یکی از بزرگ ترین چالش های کشوردربسیاری ازاستان ها، شهرها ومناطق تبدیل خواهد شد.
ایران ازنظرجغرافیایی دربخش نیمه خشک و خشک جهان قرارگرفته به شکلی که میانگین بارش درایران حدود 250 میلیمتراست درحالی که میانگین جهانی حدود 850 میلیمتراست یعنی بیش ازسه برابرایران. ازسوی دیگربیشترین میزان پتانسیل آب شیرین تجدید شونده کشورهم 130 میلیارد مترمکعب درسال است که در مقایسه با کشورهای مهم آبی جهان همچون برزیل، روسیه، کانادا، چین و اندونزی عدد بسیارکمی محسوب می شود و حتی نسبت به همسایه غربی، ترکیه هم حدود 70 میلیارد مترمکعب کم تراست. البته پتانسیل آب تجدید شونده ایران نسبت به کشورهای دیگرهمسایه همچون عراق با 96 میلیارد مترمکعب، قطربا 0.15 میلیارد مترمکعب، کویت 0.02 میلیارد مترمکعب و یا امارات با 0.03 میلیارد مترمکعب بیشتراست. ایران بعد از ترکیه ازنظر پتانسیل آب تجدید شونده درجایگاه دوم خاورمیانه قرارگرفته است.
البته همه این محدودیت ها درشرایطی اتفاق می افتد که ایران از نظرمدیریت منابع آبی و مصرف دربخش های مختلف هم با مشکلات بسیاری روبه رواست واتلاف منابع آب درایران دربخش های کشاورزی و شهری بسیار بالاتراز استانداردهای جهانی است. برای مثال طبق استاندارد جهانی میانگین مصرف آب به ازاي هرنفردرشبانه روزحدود 150 لیتراست درحالی که درایران این عدد بیش از 250 لیتراست.
ازسوی دیگرمقایسه نحوه مدیریت منابع آب درکشور با استاندارهای جهانی نشان می دهد که مدیریت منابع و ذخایرآب کشورکه کالایی استراتژیک محسوب می شود، بسیار ضعیف است. طبق آمارهای وزارت نیرو درکشوراز130میلیارد مترمکعب پتانسیل سالانه آب تجدید شونده 92 درصد دربخش کشاورزی، 6 درصد در بخش شرب شهری و روستایی و تنها 2 درصد دربخش صنعت مصرف می شود درشرایطی که طبق میانگین جهانی سهم کشاورزی از پتانسیل منابع آب تجدید شونده 70 درصد، سهم مصرف 8 درصد و سهم صنعت 22 درصد است.
آب چه نقشی در توسعه بخش صنعتی و اقتصادی دارد؟
به اعتقاد کارشناسان رابطه بین توسعه صنعتی واقتصادی با شرایط آبی یک کشور رابطه مستقیم است به شکلی که کشورهایی همچون برزیل با 8200 میلیارد مترمکعب، روسیه با 4200 میلیارد مترمکعب، کانادا با 2900 و چین با 2800 میلیارد مترمکعب پتانسیل آب تجدید شونده سالانه واستفاده ازاین توانمندی دربخش صنعتی درسال های گذشته توانسته اند با جهش بسیار زیاد توسعه اقتصادی رو به رو باشند.
توسعه صنعتی از راه اندازی کارگاه های کوچک تا ایجاد شهرک های صنعتی و کارخانه های بزرگ مادرمانند پتروشیمی وفولاد بدون منابع آب امکان پذیرنیست و ازهمین رو به اعتقاد کارشناسان کشورهایی می توانند در آینده از نظر صنعتی به سوی توسعه گام بردارند که منابع آبی کافی دراختیار داشته باشند و سهم مناسبی از منابع خود را به توسعه صنعتی اختصاص دهند. موضوعی که درتوسعه صنایع ایران رعایت نمی شود؛ ازیک سو درحاشیه شهرهایی که وضعیت چندان مطلوبی از نظرمنابع آبی ندارند، صنایع ای ایجاد می شود که وابستگی بسیاری به آب دارند و ازسوی دیگرهم دولت سهمی مناسب از منابع آبی کشور را به صنایع اختصاص نمی دهد. درحال حاضرسهم آب مراکز صنعتی درایران حدود 2.6 میلیارد مترمکعب در سال است درحالی که طبق استاندارد جهانی این عدد باید 28.6 میلیارد مترمکعب باشد یعنی حدود 11 برابربیشتر.
بررسی ها نشان می دهد تنها با مدیریت یکپارچه منابع آب کشور، داشتن چشم انداز مدیریت آب طی سال های آینده، اصلاح و تغییر روش های آبیاری کشاورزی از روش سنتی به روش مدرن و صرف جویی در منابع آب در تمام بخش ها و اختصاص سهم بیشتر منابع آب به بخش صنعتی می توان به توسعه صنایع امیدوار بود. تحقیقات انجام شده درتعدادی ازمراکز صنعتی هم حتی نشان می دهد که دراین مراکز هم با اتلاف منابع آب رو به رو هستیم؛ برای مثال مطالعه روی مدیریت منابع آب در پالایشگاه تهران نشان داد، می توان میزان آب مصرفی دراین پالایشگاه( روزانه 20 هزار متر مکعب) دربخش های مختلف مانند تولید بخار، تزریق به بخش خنک کننده، شستسوی واحدها و مصارف دیگر را به اندازه 35 درصد کاهش داد یا بررسی دیگری درکارخانه قند اصفهان نشان داد می توان میزان آب مصرفی را به شکل قابل توجهی با مدیریت منابع در این کارخانه کم کرد.
بحران آب و تنش هاي جانبي
همچنین یک تحقیق موردی روی تنش آبی درمنطقه خشک و درحاشیه کویرگناباد دراستان خراسان نشان می دهد آب می تواند جرقه ای باشد برای درگیری های بي جهت ميان اهالي منطقه به شکلی که درسال 59 بین بخشی از اهالی گناباد با منطقه مجاورآن «کاخک» سربرداشت آب ازمنابع زیرزمینی درگیری مسلحانه پیش آمد و 6 نفرکشته شدند. بررسی های کارشناسان نشان می دهد که در مناطق کم آب و خشک درسال های پر باران درمجموع میزان تنش، درگیری و دعاوی قضایی کمترازسال های کم باران است. برهمین اساس بررسی های پرونده های قضایی درباره درگیری و مناقشات سرآب نشان می دهد که درتابستان ها که خشک سالی تاثیر بیشتری دارد و منابع آبی محدود تراست پرونده های قضایی بیشتری در این باره تشکیل می شود.
ازسوی دیگرمشکل کم آبی و آلودگی آب آشامیدنی می تواند تاثیرات گسترده ای را بر روند افزایش مهاجرت و تغییر مشاغل به دنبال داشته باشد. کارشناسان و مسئولان برای نمونه ازاصفهان نام می برند ومعتقدند خشک شدن آب زاینده رود طی سال های گذشته و نبود آب کافی برای کشاورزی درحاشیه رودخانه باعث از بین رفتن برخی مزارع، تغییرشغل کشاورزان و مهاجرت آن ها به شهر اصفهان شده است.
اما به اعتقاد کارشناسان تنش های اجتماعی به دلیل مشکلات آب درحالی در کشور رو به افزایش است که بررسی های منابع آب کشورنشان می دهد ایران از نظرمنابع و وضعیت ذخایر آبی درآینده با مشکلات بیشتری رو به رو خواهد شد و اگر کشوربا افزایش جمعیت رو به رو شود درسال های آینده از نظر تامین آب در وضعیت بحرانی قرارمی گیرد. در90 سال گذشته با رشد جمعیت ازحدود10 میلیون نفردرسال 1300 به بیش از75 میلیون نفردر سال 90 سرانه سهم آب کشوربه ازاي هرنفرهم به شدت کاهش یافته است. به طوری که پتانسیل آبی هر ایرانی درشروع این قرن شمسی 13 هزارمترمکعب بوده که درسال 1340 به 5500 مترمکعب کاهش یافته و درسال 1356 و درآستانه انقلاب به 3400 مترمکعب رسیده و در سال 1367 به 2100 و در سال 1386 به 1900 مترمکعب رسیده است و اگر همین روند ادامه پیدا کند طبق پیش بینی ها در سال 1400 به کمتر از 1400 مترمکعب در سال خواهد رسید و این به معنی ورود به بحران آبی است.
رودخانه های مرزی
ایران در شرایطی درمناطق مختلف داخلی با بحران آب رو به رو خواهد شد که در خارج از مرزها و با کشورهای همسایه هم می تواند طی سال های آینده سرحق آب رودخانه های مرزی مشکلات متعددی داشته باشد. ایران با پنج کشورعراق (کارون)، ترکمنستان (اترک)، آذربایجان (ارس)، ارمنستان (ارس) وافغانستان ( هیرمند) رودخانه مشترک دارد و طبق آمارهای وزارت نیرو سالانه حدود 12ميليارد مترمكعب آب از طريق رودخانه هاي مرزي وارد كشورمي شود و این می تواند بستری برای تنش و اختلاف باشد، موضوعی که ایران درجریان جنگ تحمیلی با آن رو به رو شد و درحال حاضر سر حق آب رود هیرمند، بین ایران و افغانستان با آن رو به رواست.
افغانستان درسال های گذشته با تغییر مسیر و زدن سد سهم آب ایران از رودخانه هیرمند را نداده و این موضوع باعث خشک شدن رودخانه هیرمند و دریاچه هامون درایران و بروزمشکل شدید کم بود آب در منطقه سیستان و بلوچستان شده است و اختلاف هایی را بین ایران و افغانستان به وجود آورده است.
اما از طرف دیگر به جز مشکلات احتمالی سر حق‌آبه با همسایگان، ایران در منقطه ای از نظرجغرافیایی قرار گرفته که بین کشورها اختلافات شدید سرمنابع و تقسیم بندی آب وجود دارد. در غرب ایران عراق، سوریه و ترکیه بر سر تقسیم بندی آب رودخانه های دجله و فرات اختلاف دارند، درجنوب شرقی پاکستان و هند سر حق‌آبه رود سند مشکل دارند و در شمال شرقی درآسیای میانه هم بین کشورهای ازبکستان، قرقیزستان و تاجیکستان سرحق آب و زدن چند سد تنش وجود دارد و قرار گرفتن ایران بین این کشورها خود می تواند یک مشکل از نظرجغرافیای سیاسی باشد.«عادل درویش»، روزنامه نگارعرب و نویسنده کتاب «جنگ آب: نبردهای آتی در خاورمیانه» معتقد است جنگ بعدی میان یمن شمالی و جنوبی به احتمال زیاد برسرآب رقم خواهد خورد و کشورهای دیگری هم در خاورمیانه درگیر جنگ آب خواهند شد. او گفته:« تجربه من از اولین جنگ خلیج فارس میان عراق و کویت این است که منابع طبیعی همواره در بطن درگیری ها وجود دارند».
طبق تحقیقات سازمان ملل تا سال 2025 تعداد کشورهایی که از کمبود آب رنج خواهند برد به 30 کشور می رسد که 18 کشور از میان آن ها درخاورمیانه و شمال آفریقا جای گرفته و این می تواند حساسیت منطقه خاورمیانه که ایران هم در آن جای گرفته برای بروز«جنگ آب» یا «جنگ پنهان» را در ده های آینده نشان دهد.
3535
نظر شما