مریم فکری:
بازار جهانی پس از گذشت چندین ماه هنوز سامان نگرفته است و نفت‌خام اوپک در حال حاضر 53 دلار قیمت دارد. این در حالی است که سبد نفت‌خام اوپک در تیرماه در بالاترین سطح خود در سال‌جاری قرار داشت و رقم حدود 110 دلار در بشکه را به خود اختصاص داده بود. این موضوع نشان از کاهش حدود 57 دلاری قیمت نفت دارد و به تبع آن، درآمد نفت تقریبا به کمتر از نیم کاهش خواهد یافت.
کاهش پی در پی قیمت نفت هم‌اکنون پیام‌های بسیاری برای اقتصاد ایران دارد و یکی از این پیام، این است که اقتصاد کشور برای جبران کاهش درآمدها باید به سمت بهره‌وری رود. بر این اساس، در این شرایط با وجود این‌که رشد بهره‌وری در سال‌های 91 و 92 بوده، این سوال مطرح است که آیا کاهش قیمت نفت باعث تغییر نگاه دولت به سمت بهره‌وری شده است.
در همین رابطه، رویا طباطبایی‌یزدی، رییس سازمان ملی بهره‌وری با حضور در کافه خبر به سوالاتی پیرامون تاثیر کاهش قیمت نفت روی بهره‌وری پاسخ داد. به اعتقاد وی، «کاهش قیمت نفت یک فرصت برای بهره‌وری کشور است، زیرا زمانی که درآمد نفتی داشته باشیم، خیلی دیگر به ارتقای بهره‌وری فکر نمی‌کنیم.» آنچه در ادامه می‌خوانید، مشروح گفت‌وگوی خبرگزاری خبرآنلاین با رییس سازمان ملی بهره‌وری است.
* قیمت نفت در ماه‌های گذشته روندی کاهشی داشت و به حدود 54 دلار رسیده است. به نظر شما آیا این کاهش قیمت نفت نگاه‌ها را نسبت به بهره‌وری تغییر داده است؟
ببینید، طی دو سه سال اخیر که تحریم‌ها شدت گرفته است، صادرات نفت کاهش پیدا کرده بود، بنابراین در جریان کاهش قیمت نفت، ایران نسبت به کشورهای دیگری که 8 تا 10 میلیون بشکه در روز صادرات نفت دارند، کمتر لطمه می‌بیند. ما در حال حاضر حدود 1.2 میلیون بشکه در روز صادرات داریم و با همین صادرات کم نفت توانسته بودیم اقتصاد کشور را اداره کنیم. بر این اساس، لطمه‌ای که ما می‌بینیم، نسبت به بقیه صادرکنندگان نفت کمتر خواهد بود.
اما کاهش قیمت نفت یک فرصت برای بهره‌وری کشور است، چون زمانی که درآمد نفتی داشته باشیم، خیلی دیگر به ارتقای بهره‌وری فکر نمی‌کنیم. حتی اگر در قوانین و مصوبات هم آمده باشد، ولی ممکن است عزم جدی در خصوص ارتقای بهره‌وری وجود نداشته باشد. در حال حاضر با توجه به این‌که هم صادرات نفت کاهش پیدا کرده و هم قیمت نفت پایین آمده است و پول زیادی از درآمد نفت حاصل نمی‌شود، باید به زمینه‌هایی که در آینده می‌تواند محل درآمد استوارتری را برای کشور حاصل کند، فکر کنیم.
از سوی دیگر، با همین امکانات موجود می‌توانیم تولید بیشتری را داشته باشیم. این گفته عین بهره‌وری است. بنابراین ما اگر بتوانیم استفاده صحیحی از سرمایه‌های انسانی موجود داشته باشیم، آن هم در شرایطی که نرخ بیکاری دو رقمی شده است، به توسعه دست خواهیم یافت. افراد باید در جایی که برای آنها مناسب است، قرار گیرند. همه انسان‌ها برخوردار از همه توانایی‌ها نیستند و توانایی‌های متفاوت از یکدیگر دارند. وقتی شما می‌توانید امیدوار باشید که بهترین استفاده را از نیروی کار و سرمایه انسانی ببرید که هر کسی در بهترین جایی که مناسب است و با توجه علاقه و تخصص و توانایی‌هایی که دارد، قرار گیرد.
همچنین الان وقتش است که روی سرمایه اجتماعی کار کنیم. ارتقای سرمایه اجتماعی ارتباط خیلی مستقیمی با بهره‌وری دارد. ما می‌توانیم در زمینه فرهنگ‌سازی کار کنیم و حس همکاری و همدلی و اعتماد را افزایش دهیم.
* درآمد بالای نفت در سال‌های گذشته چقدر کشور را در حوزه بهره‌وری عقب انداخت؟ ما با وجود این‌که سالانه 100 میلیارد دلار درآمد نفت داشتیم، اما شاهد بودیم که نرخ بهره‌وری بسیار پایین آمد. شما هم در اظهارنظری عنوان کرده بودید که رشد بهره‌وری در 15 سال اخیر 0.5 درصد بوده است.
این‌که من گفتم رشد بهره‌وری در 15 سال اخیر 0.5 درصد رشد بوده است، در زمانی بود که آمار بهره‌وری سال‌های 91 و 92 را که رشد اقتصادی منفی بود، نداشتیم. اما به تازگی آمارهای سال 91 و 92 هم در سازمان در خصوص بهره‌وری به‌دست آمده که شرایط را خیلی بدتر نشان می‌دهد. در واقع هم بهره‌وری نیروی کار و هم بهره‌وری سرمایه و هم بهره‌وری کل عوامل تولید در سال‌های 91 و 92 به شدت منفی بوده است.
* یعنی نیم درصدی که شما گفته‌اید رشد بهره‌وری بوده، الان منفی شده است؟
این نیم درصد در بهره‌وری کل عوامل تولید در 10 سال منتهی به سال 92 تقریبا به صفر رسیده است. چون اگر دو سال 91 و 92 را مورد محاسبه قرار دهیم، بهره‌وری تقریبا صفر می‌شود. این شرایط موجود کشور است. اما این سوال مطرح است که درآمد نفت چه سهمی در بهره‌وری دارد؟ ما می‌توانیم درآمد بالای نفت داشته باشیم و در کنار آن، استفاده درست از درآمدها داشته باشیم. آن زمان می‌توانیم بهره‌وری را افزایش دهیم. ولی در عین حال، ما می‌توانیم درآمد بالا از نفت داشته باشیم، اما این درآمدها را در مسیر صحیح استفاده نکنیم. در این شرایط نه‌تنها کمکی به بهره‌وری نمی‌کنیم، بلکه به دلیل بی‌نظمی‌هایی که ناشی از درآمدهای هنگفت نفتی بوده، به بهره‌وری نیز لطمه بزنیم، بنابراین ما نمی‌توانیم یک حکم برای رابطه درآمد نفت و بهره‌وری داشته باشیم. کشورهایی هستند که درآمد بالا از نفت دارند، اما به دلیل این‌که برنامه‌ریزی صحیحی دارند، درآمدها در جای درست استفاده می‌شود و نرخ بهره‌وری‌شان نه‌تنها کم نمی‌شود، بلکه با رشد همراه است. ببینید، استفاده صحیح از درآمد نفت مهمتر است تا رقم آن. بنابراین نکته کلیدی، نحوه استفاده از درآمدهای نفتی است.
* درآمد نفت تا چه اندازه باعث شد که موضوع بهره‌وری به حاشیه رود؟
اگر بخواهیم خیلی دقیق صحبت کنیم، نیاز به تحقیق دقیق و منسجم داریم، ولی در کل به نظر می‌رسد که آن درآمدهای هنگفت سالانه حدود 100 میلیارد دلاری نفت چون در کانال‌های مناسب صرف نشده و به طور دفعی درآمدهای بی‌زحمت را برای ما حاصل کرده، ما را از تفکر و برنامه‌ریزی برای ارتقای بهره‌وری دور کرده و اثر آن منفی بوده است، ولی این موضوع همان‌طور که گفتم، به ذات درآمد نفتی برنمی‌گردد، بلکه به عملکرد ما از درآمد نفتی و مدیریت منابع درآمدی برمی‌گردد.
* در واقع ما یک‌سری فرصت‌هایی را داشتیم که از این فرصت‌ها در جهت بهره‌وری استفاده نکردیم و حتی فرصت‌ها تبدیل به تهدید شد. یک بحث دیگری که مطرح است، این‌که در حال حاضر آماری که از نرخ رشد اقتصادی اعلام می‌شود، حدود 4 درصد است. سهم بهره‌وری در این 4 درصد چقدر است؟
آماری که الان از نرخ رشد اقتصادی ارائه شده، مربوط به سه ماهه دوم سال 1393 است. در رابطه با امسال هیچ اطلاعاتی در خصوص بهره‌وری مورد محاسبه قرار نگرفته، چون برای محاسبه بهره‌وری به آمارهای خردتری نیاز است که به سرعت مهیا نمی‌شود. ولی به دلیل این‌که رشد اقتصادی در 6 ماهه اول سال 1393 مثبت بوده، انتظار می‌رود که رشد بهره‌وری نیز مثبت شده باشد. با این حال، تا محاسبات صورت نگیرد، نمی‌توان با قطعیت صحبت کرد. اما به احتمال زیاد رشد بهره‌وری نیز در سال 1393 مثبت شده است.
در این‌جا یک نکته‌ای وجود دارد. صرف مثبت شدن بهره‌وری مطلوب نظر نیست. از منفی بودن بهتر است، ولی مهم این است که شما تا چه اندازه توانایی دارید که رشد بهره‌وری را داشته باشید و در عمل چه اتفاقی می‌افتد. در حال حاضر وقت آن است که رشدهای بهره‌وری بسیار قابل توجه باشد. یعنی در حد 2 و 2.5 درصد در سال رشد ناشی از بهره‌وری داشته باشیم. به صرف این‌که 0.2 درصد یا نیم درصد رشد بهره‌وری داشته باشیم، خیلی نمی‌تواند کمک‌کننده باشد برای اهداف والای ما که در سند چشم‌انداز به آن اشاره شده است.
* به‌طور معمول دولت‌ها برای جبران کسری بودجه به سمت افزایش قیمت ارز یا روش‌های دیگر می‌روند و بهره‌وری در رده آخر قرار می‌گیرد. حالا با توجه به کاهش شدید قیمت نفت، نگاه دولت به سمت بهره‌وری چقدر تغییر کرده است؟
توجه به بهره‌وری همیشه توسط مقام معظم رهبری مورد تاکید قرار داشته است. این موضوع را در سخنرانی‌ها و ابلاغیه‌های ایشان می‌توانید ببینید. همچنین در صحبتی نیست که رییس‌جمهور داشته باشد و به مقوله بهره‌وری توجه نکرده باشد. از سوی دیگر، دکتر نوبخت، رییس سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی در تمام صحبت‌های اقتصادی خود به بهره‌وری توجه دارند. سازمان ملی بهره‌وری ایران نیز در یک‌سال و نیم گذشته که فعالیت مجددی را شروع کرده، با توان و تلاش بیشتر و نیروهای منسجم‌تر و یک برنامه مشخص‌تر کار خود را جلو می‌برد. ولی کار بهره‌وری با کمک یک دستگاه و دو دستگاه و دو وزارتخانه انجام نمی‌شود. ما اگر می‌خواهیم واقعا بهره‌وری در کشور ارتقا پیدا کند و با امکانات موجود تولید بیشتری داشته باشیم، تنها راه این است که از پایین‌ترین تا بالاترین سطوح و با کار فرهنگی عمیق به ارتقای بهره‌وری کمک کنیم. ما در سطح فردی نیز باید به بهره‌وری بیاندیشیم و به بهره‌وری عمل کنیم. این نیاز به کار فرهنگی دارد.
اگر بناست یک‌سوم رشد اقتصادی از طریق بهره‌وری ایجاد شود، وزن آن بالاست، زحمت آن زیاد است و اهتمام آحاد جامعه را از پایین‌ترین تا بالاترین سطح طلب می‌کند.
* شما در ستاد تدوین برنامه ششم هم هستید. برخی از کارشناسان سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی معتقدند که کاهش قیمت نفت معادلات برنامه ششم توسعه را به‌هم ریخته و یک‌سری اعداد و ارقام و هدف‌گذاری‌ها در برنامه ممکن است تغییر کند. در این رابطه توضیح دهید.
در حال حاضر ستاد تدوین برنامه ششم توسعه کار خود را شروع کرده و مسایل را تا آن‌جایی که امکان داشت، جلو برده است. سیاست‌های کلی برنامه ششم نیز توسط مقام معظم رهبری ابلاغ خواهد شد. همان‌طور که می‌دانید، از برنامه سوم توسعه به بعد برنامه‌ها باید برمبنای سیاست‌های کلی ابلاغی مقام معظم رهبری تنظیم شوند.
در ستاد تدوین برنامه ششم توسعه تعدادی شورای برنامه‌ریزی وجود دارد که یکی از این شوراها، شورای برنامه‌ریزی ارتقای بهره‌وری است. تعدادی از این شوراهای برنامه‌ریزی کار خود را شروع کردند. برای مثال، ما در شورای برنامه‌ریزی ارتقای بهره‌وری تاکنون چندین جلسه داشتیم که معاونین وزرا، نمایندگان بخش خصوصی و متخصصان بهره‌وری شرکت دارند. ما باید ببینیم در برنامه‌های قبلی چه ایرادات و مشکلاتی بوده که نتوانسته مواد مربوط به بهره‌وری عملکرد مناسبی داشته باشد. پس این‌که چرا مواد مربوط به بهره‌وری در برنامه‌های توسعه به سرانجام نرسیده را مورد بررسی قرار داده‌ایم. نتیجه این جلسات در شورای تلفیق برنامه مورد استفاده قرار می‌گیرد.
* در حال حاضر مهم‌ترین چالش پیش روی بهره‌وری چیست؟
شما مهم‌ترین چالش‌ها را می‌توانید از روی اصلی‌ترین مولفه‌های تاثیرگذار در بهره‌وری متوجه شوید. یکی از مهم‌ترین عوامل اثرگذار بر ارتقای بهره‌وری در کشور این است که رقابت‌پذیری بالا رود. متاسفانه رقابت‌پذیری وضعیت خوبی ندارد و می‌توانید اطلاعات مربوط به شاخص رقابت‌پذیری را که مجمع جهانی اقتصاد تهیه می‌کند، ببینید. ممکن است ما به برخی از آمارها ایراد داشته باشیم، اما به‌هرحال می‌توانیم اطلاعات بین‌المللی را مورد استفاده قرار دهیم. پس ما باید در جهت افزایش رقابت‌پذیری حرکت کنیم و تا آن‌جایی که ممکن است، جلوی انحصار گرفته شود و به محیط کسب‌وکار مناسب کمک کنیم.
مساله بعدی، نقش خلاقیت‌ها و نوآوری در ارتقای بهره‌وری است. ما برای بهره‌وری نیازمند تغییرات بسیار مهم و موثر هستیم. این تغییرات بدون خلاقیت و نوآوری ممکن نیست. پس باید یک سازوکاری وجود داشته باشد که نوآوری‌ها مورد حمایت قرار گیرند و از نوآوری و خلاقیت‌ها پشتیبانی لازم صورت گیرد و یک سازوکاری برای آن وجود داشته باشد.
همچنین کیفیت آموزش اهمیت دارد. نیروی انسانی و سرمایه انسانی در تولید نقش دارد. اگر نیروی انسانی کیفیت لازم را نداشته باشد، نمی‌توان بهره‌وری را ارتقا داد. الان زمان آن است که دانشگاه‌ها به سمت کیفیت بالاتر بروند به جای توجه به کمیت که در گذشته بوده است. الان سهم آموزش‌های دولتی از کل آموزش‌های بعد از دیپلم پایین آمده است. این موضوع به ما لطمه می‌زند. شما می‌بینید که حتی دانشگاه‌هایی که عمری دولتی بودند، همه شرایطی را ایجاد کردند که پول بگیرند. ما این همه افراد با استعدادهای بالا داریم، اما توانایی مالی ندارند که بتوانند آموزش‌های بعد از دیپلم را ببینند. این حدی دارد. نه به آن حالت افراطی که در گذشته‌ها داشتیم که 95 درصد آموزش عالی دولتی بود و نه به حالا که کمتر از 10 درصد آموزش‌های بعد از دیپلم دولتی است، این هم تفریط است. ما باید ببینیم در هر زمینه‌ای حد بهینه چیست. شما به زودی شاهد خواهید بود که خیلی‌ها توانمند و باهوش هستند، اما به دلیل این‌که نمی‌توانند از پس هزینه‌های آموزشی بر آیند، از تحصیل باز می‌مانند. الان این موضوع برای ما معضل شده است. ما هنوز نیروی انسانی زیادی داریم که تحصیلکرده و بیکار هستند، ولی من به شما بگویم که به زودی شاهد این خواهیم بود که خیلی از افراد باهوش و بااستعداد به دلیل مسایل مالی از تحصیلات جا می‌مانند. به این ترتیب، این موضوع یک نقیصه‌ای را در آینده ایجاد می‌کند.
* این موضوع یک تهدید است.
ما هر اقدامی را که انجام می‌دهیم، نباید فقط آن لحظه را ببینیم، چون در لحظه ممکن است خیلی لطمه نخورید، چون از ذخیره‌های قبلی استفاده می‌کنید، ولی بعد از چندین سال نیروهای خوب زیادی را از دست خواهید داد که می‌توانستند به بهره‌وری و خلاقیت کمک کنند.
یکی دیگر از مسایل، عدالت است. عدالت یکی از کمک‌کننده‌های اصلی به امر بهره‌وری است. شما چه در یک محیط ساده باید سعی کنید عدالت را برقرار کنید و چه در کارخانه باید عدالت رعایت شود. در واقع در تمام سطوح باید عدالت رعایت شود، چون عدالت باعث می‌شود بهره‌وری ارتقا پیدا کند. یکی دیگر از مسایل، ارتباط با دنیا است. ما باید تمرکز را در چند زمینه‌ای بگذاریم که با توانایی‌های ما همخوانی دارد و بقیه موارد را با ارتباط و تعامل موثر با دنیا کسب کنیم. در حال حاضر یکی از مشکلات ما، عدم استفاده از تکنولوژی‌های روز دنیاست. در واقع به دلیل تحریم‌های ناعادلانه، امکان استفاده از تکنولوژی‌های روز دنیا را نداشته باشیم. ما زمانی که تکنولوژی‌های روز دنیا را نداریم، کمیت و کیفیت تولید لطمه می‌بیند. کیفیت تولید که لطمه ببیند، رقابت‌پذیری را در دنیا از دست می‌دهید. این‌ها مثل یک زنجیر به یکدیگر وصل هستند، بنابراین اگر چالش‌های اصلی عدم ارتقای بهره‌وری را بخواهیم نام ببریم، چالش‌ها را می‌توانیم از روی مولفه‌های اصلی اثرگذار در بهره‌وری پیدا کنیم. اگر مولفه‌های اصلی اثرگذار به درستی عمل می‌کرد، برای بهره‌وری مشکلی نداشتیم. ما نیازمند یک اهتمام ملی هستیم و تمام زمینه‌های موثر در بهره‌وری باید اصلاح شوند.
* در کل چشم‌انداز بهره‌وری را در آینده چطور می‌بینید؟
سازمان ملی بهره وری ایران با همکاری و مشارکتی که در حال حاضر با سازمان ها و دستگاههای اجرایی کشور به‌ویژه کمیته های بهره وری و بخش خصوصی کشور دارد و همچنین اقداماتی که در استانهای کشور در حال انجام است، به آینده بهره وری کشور به‌ویژه پس از ابلاغ برنامه جامع بهره وری کشور که به‌زودی توسط هیات وزیران مصوب می شود، بسیار امیدوار است. همه باید به بهره وری بیاندیشیم و به آن عمل کنیم.
عکس ها: لیلا افشار
22539
نظر شما