چرا عالم درجه اول عصر صفوی انجیل را ترجمه کرد؟

زمانی که بر اولین بار ترجمه انجیل توسط میرمحمد باقر خاتون آبادی، عالم برجسته و ملاباشی عصر شاه سلطان حسین را دیدم، از این که یک مرجع تقلید دست به ترجمه فارسی انجیل زده شگفت زده شدم. از آن کتاب دو نسخه یافتم که دقیقا به طراز و قلم و خط هم کتابت شده بود.

آن ترجمه را بر اساس همان دو نسخه چاپ کردم و در جزو نخستین آثاری بود که توسط میراث مکتوب منتشر شد. (مهر ماه 1373)

بعدها ترجمه دیگری از انجیل را هم از دوره نادرشاه یافتم که آن را هم تحت عنوان انجیل نادری منتشر کردم (علم، 1388). در این  ترجمه، شماری از علمای مسلمان و مسیحی و یهودی شرکت داشتند.

در مقدمه ترجمه انجیل خاتون آبادی در باره ادبیات ردیه نویسی میان مسلمانان و مسیحیان در دوره صفوی اطلاعاتی آورده ام. داستان از ایران و هند زمان شاه عباس آغاز شد. در اصفهان عالمانی مانند میر سید احمد علوی، داماد مرحوم میرداماد به کار ردیه نویسی بر مسیحیت پرداخت و آثار گرانقدری نوشت که انعکاس زیادی در مجامع مسیحی و حتی واتیکان داشت. مصقل صفا (چاپ قم 1373ش) یکی از آنهاست که دوستم جناب حامد ناجی آن را منتشر کرد.

در دوره شاه سلطان حسین، همان ادبیات ادامه یافت و ورود علما به تحقیقات مسیحی که می تواند بخشی از ادبیات غرب شناسی ما هم باشد، به دلیل رفت و آمد فراوان اروپائیان به اصفهان بود. از زمان شاه عباس، به دلیل توسعه روابط اقتصادی با غرب، حضور پرتغالی ها و سپس انگلیسی ها در خلیج فارس، هیئت های تبشیری زیادی به هند و ایران می آمدند.

دولت صفوی برخلاف شهرتی که دارد، در این زمینه با تسامح بر خورد می کرد. همین امر سبب شده بود تا چندین دیر در اصفهان ایجاد شود و این جدای از حضور ارامنه بود که شاه عباس برای توسعه اقتصاد اصفهان و استفاده از آنان برای تجارت بین المللی آنها را در این شهر اسکان داده بود. فرامین باقی مانده از شاه سلطان حسین گواه است که برای بیشتر این هیئت ها خانه های در بهترین نقطه شهر در نظر گرفته شده و اسکان داده می شد. در مقابل، علما نیز به تکاپو افتاده و شروع به آشنایی با مسیحیت افتادند و به نقد آنها پرداختند.

در اینجاست که می توان دریافت چرا ملاباشی دوره اخیر صفوی که بالاترین مقام مذهبی شهر بود، خود دست به ترجمه انجیل زده و در نهایت آن را نقد می کند. شگفت آن که رئیس یکی از دیرهای ایجاد شده توسط پرتغالی ها در اصفهان، به نام آنتونیو دوژزو مسلمان شد و چندین کتاب و رساله در نقد مسیحیت نوشت که یکی از آنها را با عنوان سیف المسلمین فی قتال المشرکین سالها پیش منتشر کرده ام (قم، 1375)

اما چیزی که سبب نوشتن این یادداشت شد، یافت شدن نسخه ای دیگر از عالمی دیگر از اواخر دوره صفوی است که تاکنون به چشم بنده نیامده بود. کتابی که متاسفانه صفحات نخست آن مفقود شده و از بیست و سه بابی که داشته، باب اول در اختیار نیست. محتمل است که کتاب اوراق شده بوده و بعدها آنچه باقی مانده صحافی شده و فصل های کتاب هم جابجا شده است.

طبعا به دلیل افتادگی آغاز نسخه و فصل اول، نه نام دقیق کتاب را می دانیم و نه نام مؤلف را و تنها آنچه در پایان آن آمده، نامی از «علی نقی» برده شده و این که در سال 1116 کتابت شده است.

روشن نیست تعبیر «کتبه علی نقی»‌ کاتب را می رساند یا مؤلف را. البته ترجیح می دهیم که مقصود کاتب باشد. در ادامه آمده است: بتاریخ 3 شهر جمادی الثانی 1116.

این تاریخ ده سال از سلطنت شاه سلطان حسین گذشته بود و او در سال 1135 توسط افغانان قندهاری ساقط شد و مدتی بعد به قتل رسید. از قرن دوازدهم چندین علی نقی داریم که شرح حال آنها را علامه آقابزرگ طهرانی در طبقات اعلام الشیعه قرن دوازدهم صص 559 ـ 563 آورده است. در میان اطلاعات ارائه شده در آنجا چیزی که بتواند ما را راهنمایی کند وجود دارد یا به چشم بنده نیامد.

نویسنده هر کسی که بوده، هدفش اثبات خاتمیت پیامبر خدا (ص) بوده و برای این امر تمامی عهد عتیق و جدید را زیر رو کرده و تلاش کرده است تا هر اشاره ممکنی که در آنها وجود دارد را ارائه و نوع دلالت آن را بر اثبات آنچه مورد نظرش بوده نشان دهد.

کتاب به خط بسیار زیبایی نوشته و آنچه باقی مانده 65 برگ است که شامل فریم های 11 ـ 140 می شود.

مروری بر کتاب نشان از تسلط مؤلف بر کتاب مقدس دارد. او باید بارها تمامی کتاب را خوانده باشد تا بتواند این موارد را استخراج کند. در هر مورد با دقت مواردی انتخاب شده و سعی شده است تا دلالت آنها بر نبوت پیامبر خاتم (ص)، و ظهور امام زمان (ع) و اوضاع شیعیان نشان داده شود. در واقع، مدعای اصلی وی تطبیق این موارد بر نبوت حضرت و ظهور امام زمان (ع) است.در هر باب، یکی از کتابهای عهد عتیق انتخاب و ذیل مواردی که برشمرده می شود، عبارات مورد نظر برگزیده و در باره آنها شرحی داده شده است. روشن است که بسیار ممکن است برخی از این تطبیق ها، دقیق نباشد که حتما هم همین طور است، مانند آنچه در فریم 62 یا 82 در باره اخبار سامره با سامرا و سرداب امام زمان (ع) در سامرا و یاد از آن در کتاب مقدس گفته شده، اما مهم این است که نویسنده تمام تلاش خود را در مطالعه کتاب مقدس و تامل در آن برای رسیدن به هدف خودش انجام داده است.

عناوین فصل های کتاب به شرح ذیل است و چنان که شماره فریم های مقابل نشان می دهد، ترتیب آنها در کتاب درهم آمیخته است. با این حال، اگر کسی قصد تصحیح این متن را دارد طبعا نباید به این شماره ها توجه کند و باید خود با دقت ترتیب کتاب را نشان دهد. به نظر می رسد مؤلف، اول کتاب عتیق را مرور کرده و بعد عهد جدید را. به نظر می رسد ترتیب دادن درست آن، مشکل چندانی ندارد.

به هر روی ترتیب عناوین به جا مانده کتاب این گونه است:

فصل دویم در دلایلی که از کتاب حضرت شعیا علیه سلم استخراج شده،

فصل سیم در دلایلی که از کتاب عزیر استخراج شده، (فریم 82)

فصل چهارم در دلایلی که از کتاب دانیال استخراج شده، (فریم 83)

فصل پنجم در دلایلی که از کتاب حضرت زکریا استخراج شده، (فریم 85)

فصل ششم در دلیلی که از کتاب اژی پیغمبر استخراج شده، (فریم 91)

فصل هفتم در دلایلی که از کتاب حیقوق نبی که فرنکان اباکوک گویند استنباط شده، (فریم 92)

فصل هشتم در دلایلی که از کتاب زبور حضرت داود استنباط شده است، (94)

فصل نهم در دلایلی که از کتب حضرت سلیمان استخراج شده است، (فریم 19)

فصل دهم در دلایلی که از کتاب ارمیا ظاهر می شود، (فریم 29)

فصل یازدهم در دلایلی که از کتاب میکیسر ظاهر می شود، (فریم 36)

فصل دوازدهم در دلایلی که از کتاب ناهوم که بنی اسرائیل از پیغمبران می دانند ظاهر شده، (فریم 38)

فصل سیزدهم در دلایلی که از کتاب اماس که او را پیغمبر می دانند ظاهر شده، (فریم 39)

فصل چهاردهم در دلایلی که از کتاب ملکیس که بنی اسرائیل او را از پیغمبران می دانند ظاهر شده، (فریم 41)

فصل پانزدهم در دلایلی که از کتاب زکیال که او را پیغمبر می دانند استخراج شده، (فریم 44)

فصل شانزدهم در دلیلی که از کتاب سفنیا که نصاری از جمله پیغمبران بنی اسرائیل می دانند ظاهر شده، (فریم 48)

فصل هفدهم در دلایلی که از کتاب جُوَل که از پیغمبران بنی اسرائیل می دانند ظاهر شده، (فریم 52)  

فصل هجدهم در دلایلی که از انجیل متی ظاهر شده، (فریم 63)

فصل نوزدهم در دلایلی که از انجیل مرقس ظاهر شده، (فریم 97)

فصل بیستم در دلایلی که از انجیل لوقا ظاهر می شود، (فریم 99)

فصل بیست و یکم در دلایلی که از انجیل ظاهر شده، (فریم 102)

فصل بیست و دویم در بعضی دلایلی که از کتابی که آن را اپکلیپسی می گویند استخراج شده، (فریم 115)

فصل بیست و سیم در دلایلی که از کتاب اسدراس که نصاری از پیغمبران بنی اسرائیل می دانند ظاهر می شود (فریم 129)

نسخه کتاب با شماره بازیابی 7685 - 5 در کتابخانه ملی نگهداری می شود. باید از کتابخانه ملی متشکر بود که به تدریج نسخه های خطی خود را روی وبسایت خود می گذارد.

نمونه برخی از صفحات این نسخه بدین صورت است: