مترجم کتاب «سیر حکمت در ایران» نوشته اقبال لاهوری، ذهن ایرانی را از دیرباز با عالم بالا مرتبط دانست و گفت: فیلسوفان ایرانی کمتر عمل‌گرا و بیشتر ذهن‌گرا بودند.
محمد بقایی (ماکان) در گفت‌وگو با ایبنا، این اثر را یکی از نادرترین آثار در حوزه فلسفه و حکمت ایرانی برشمرد و دلیل این امر را این گونه ذکر کرد: "تاکنون هیچ یک از منتقدان اندیشه ایران و محققانی که در این حوزه به تفحص پرداخته‌اند، تا این اندازه درباره نکاتی که در کنه تاریخ تفکر ایران نهفته است، دقت به خرج نداده‌اند."
وی افزود: "اگرچه بررسی سیر حکمت در ایران بیش از این جای تأمل دارد، اما خواننده پس از خواندن کتاب به این نتیجه می‌رسد که اقبال در هیچ زمینه‌ای بررسی موضوعی را فروگذار نکرده است، مگر آن که به اختصار مطلبی گفته باشد. این کتاب را باید طرح یا قالبی برای پژوهشی بزرگ‌تر به شمار آورد. آن چه که این تحقیق را نسبت به سایر پژوهش‌ها در این باره شاخص می‌سازد، تازگی و دقت و انسجام آن است. "
بقایی در تصدیق دقت و تازگی این اثر گفت: "به عنوان مثال، آن چه که اقبال درباره دوگانه‌اندیشی در تاریخ تفکر ایران پیش از اسلام مطرح می‌کند، مبحث تازه‌ای و در واقع دیدگاه او در این باره همان است که بعدها مورد تأیید بزرگ‌ترین محققان تاریخ ایران باستان قرار می‌گیرد، به این معنا که اقبال «سندیت» را در تاریخ تفکر ایران باستان به گونه‌ای که برخی از معاندان فرهنگ ایرانی مطرح می‌کنند، مردود می‌پندارد. نظرات او درباره «اسماعیلیه» نیز تازگی دارد و به نظر می‌رسد که بسیاری از تحقیقات پس از اقبال، گسترش اندیشه‌های اوست."
وی درباره «دوگانه‌انگاری» در اندیشه ایرانی و تحول آن با پیدایش اسلام گفت: "با ورود اسلام عده‌ای بر این باور شدند که دین زردشت معتقد به حکومت دو نیروی متوازن اهورا و اهریمن بر جهان بود، اما اقبال این دوگانه‌انگاری را نفی می‌کند و معتقد است بر رأس این دو قدرت، قدرت مافوق «اهورامزدا» حاکم است. "
بقایی ادامه داد: "او استنباط نادرست از این دوگانه‌انگاری را توضیح می‌دهد. به اعتقاد او، پس از ورود اسلام این موضوع به صورت نیرویی برتر در اسلام تجسم پیدا کرد که در قالب خدای متعال بیان شد. به باور او، این خدای متعال در ایران باستان همان «اهورا مزدا»ست و اسلام معنای این خدا را تغییر نداد. خدای متعال و خدایی که بر همه چیز فایق است را اسلام مطرح کرد، بنابراین دوگانگی که پیش از اسلام وجود داشت، الزاما در آیین زرتشتی وجود نداشت، بلکه به صورت نور و ظلمت در مانویت(مانی) و آیین مزد قابل شناسایی بود."
مترجم کتاب «فلسفه دین از نگاه اقبال» افزود: "اسلام با ورودش این عقاید را یک‌کاسه کرد."
وی مقصود اقبال از مجوس را تفکر «مزدی یسنایی» ندانست و گفت: "مقصود وی، تفکر مجوسی است که با آیین زردشت و مزدک تفاوت دارد. مجوس‌ها حاکمیت دو نیروی متوازن بر جهان را قبول داشتند. «سندیت‌گرایی» نیز پس از اشکانیان و گرایش ایران به فلسفه یونان و دچار شدن به یونان‌زدگی در ایران رواج یافت، زیرا یونانیان نیز به دو نیروی خیر و شر متوازن معتقد بودند. "
بقایی این کتاب را یکی از دقیق‌ترین نظرات و اظهارنظرها درباره سیر حکمت و فلسفه در ایران پس از اسلام دانست و گفت:" به باور اقبال، فلسفه منتزع از دین در ایران وجود ندارد و بنابراین نمی‌توان مفهومی با عنوان فلسفه اسلامی داشت. نخستین فیلسوفان ایرانی پس از اسلام تا اندیشمندان متأخر دارای زیرساخت‌های فکری دینی‌اند. آن چه که فلسفه دینی خوانده می‌شود، متشکل از کلام و اصول به علاوه تفکرات مابعدالطبیعی برگرفته از غرب است که به طور خلاصه در فلسفه یونان قابل ردیابی است".
وی ادامه داد: "اصولا ذهن ایرانی از دیرباز تاکنون با عالم بالا مرتبط است،. فیلسوف ایرانی آن اندازه که به عالم مابعدالطبیعه اندیشیده، به فلسفه عملی نپرداخته است. فیلسوفان ایرانی کمتر عمل‌گرا و بیشتر ذهن‌گرا بودند، به همین خاطر فلسفه کشورمان به بیراهه ذهن درافتاد. اقبال نخستین اندیشمند در تاریخ تفکر شرقی و اسلامی است که فلسفه را از عالم خیال و مابعدالطبیعه به واقعیت کشاند و یک دستگاه فلسفی بومی درانداخت که با دنیای واقع سازگار است. از این رو، او فیلسوفی پای بر خاک است، نه متفکری که تنها به لاهوت و عالم بالا می‌اندیشد."
بقایی در پایان گفت: "از همین رو، او با امور مابعدالطبیعی نظیر «کانت» تا اطلاع ثانوی که عقل بر آن مهر تأیید بزند، چندان موافق نیست. همچنین از همین رو، در کتاب «بازسازی اندیشه دینی» نیز برای تأیید سخن خود مبنی بر این که فلسفه باید وارد دنیای عمل شود، معتقد است که قران تنها کتابی است که بر عمل بیش از اندیشه تأکید دارد. "
چاپ نخست کتاب «سیر حکمت در ایران» نوشته محمد اقبال لاهوری با ترجمه محمد بقایی (ماکان) در شمارگان 1500 نسخه، 285 صفحه و بهای 48000 ریال از سوی انتشارات فردوس منتشر شد.
نظر شما