فشار قبرت را با جوراب زنانه بسنج!

نقدی کوتاه بر رمان «بیوتن» نوشته رضا امیرخانی، برگزیده کتاب سال جشنواره شهید غنی‌پور

اصولا در فن نویسندگی آنهایی که آشنایی بیشتری دارند می دانند رمان، داستان کوتاه و یا حتی نوشتن یک قطعه ادبی کوتاه با خاطره نگاری تفاوت دارد. حال خود خاطره نگاری دارای شرایط و ضوابطی است که برای یکدست بیرون آمدن یک خاطره مکتوب تمام عیار رعایت تمام اصول و قواعد الزامی است ضمن اینکه قلم نرم نویسنده در زیبایی نگاشتن خاطره به خصوص خاطره سفر، کمک دو چندانی می کند.

اما از حق که نگذریم باید گفت و دانست بسیاری از سفرنامه هایی که در قالب و شیوه خاطره نگاری در ایران به چاپ رسیده اند نمونه های زیبایی مربوط به دوران دفاع مقدس هستند. چه آنهایی که در زمان جنگ تحمیلی نگاشته شدند و چه آنهایی که پس از اتمام جنگ توسط نویسندگان حوزه دفاع مقدس به رشته تحریر در آمد.

در این بین نویسندگان حوزه دفاع مقدس، خود به چند دسته تقسیم می شوند. گروهی که با توجه به دریافت ها، دیده ها، شنیده ها و ذهنیات خود دست به خلق اثری در قالب رمان و داستان های مختلف زدند، عده ای دیگر کسانی بودند که پای صحبت رزمندگان، ایثارگران، خانواده های شهدا و یا آزادگان نشستند و صحبت های آنها را داستان کردند و عده ای دیگر که اصلا جنگ را ندیدند یا در آن زمان سن و سالی نداشتند و با شنیده ها و دیدن صحنه هایی از جنگ و رزمندگان آن دوران دست به خلق آثار سورئال (خیالی) از دفاع مقدس زدند. البته آثار بسیار ارزشمندی در همه زمینه ها به چاپ رسیده که به عنوان مثال می توان به «بابانظر» خاطرات شهید نظرنژاد اشاره کرد و یا رمان «سفر به گرای 270 درجه» احمد دهقان، «ارمیا» رضا امیر خانی و...

اما در همین سال های اخیر کتاب «ارمیا» رضا امیر خانی با نثری جدید (به اعتقاد بسیاری از منتقدان ادبی) وارد بازار کتاب که هیچ، وارد ادبیات دفاع مقدس و ادبیات مقاومت شد و مخاطبان و منتقدان فراوانی را بین نسل سوم و چهارم انقلاب برای خود دست و پا کرد.
امیرخانی از نویسندگان جوان حوزه دفاع مقدس به حساب می آید که در هیچ یک از دسته بندی های اشاره شده نمی گنجد. فعالیت او در حوزه ادبیات دفاع مقدس گونه ای را به وجود آورد که مختص خودش است. البته این گونه نوشتاری، منتقدان موافق و مخالف بسیاری هم دارد ولی آنچه به ظاهر، اعتقاد خود نویسنده نیز به نظر می آید، ایجاد یک زبان جدید برای انتقال مفاهیم ارزشی دوران دفاع مقدس و یاد آوری فرهنگ ایثار و از خود گذشتگی تا طی طریق مراحل تکامل انسانی به نسل جدید و امروزی ایران اسلامی است.

این زبان جدید و امروزی را در لا به لای سطور آثار امیرخانی می توان جستجو کرد. به عنوان مثال در آخرین کتاب او با عنوان «بیوتن» که زندگی یک رزمنده دوران جنگ را در آمریکا روایت می کند، شاهد شیوه بیان مشکلات و مصائب این رزمنده برای ادامه زندگی و یا نحوه زندگی وی در غرب هستیم. آنجا که اعتقادات دینی او در بسیاری از موارد برایش دست و پا گیر می شود.

امیرخانی برای بیان آموزه های اسلام در بین جوانان به طرز هوشمندانه ای ابتدا مشکلات و به عبارتی پارادوکس هایی را که عده ای از جوانان امروز با مسائل دینی دارند، بیان می کند و در ادامه با بردن داستان به سمتی که بسیاری از تعصبات بی مورد در دین را باعث روی گردانی از آن می داند، سعی در معرفی اسلام واقعی دارد. اسلامی که حتی برای زندگی جوانان امروز دست و پا گیر نیست و ثابت می کند دین اسلام دینی کامل است که حتی برای زندگی افراد مسلمان در غرب هم می تواند مناسب باشد.

در جایی از داستان اشاره می شود عده ای از محققان غربی برای به دست آوردن میزان فشار قبر انسان های مختلف دستگاهی را طراحی کرده اند که درون قبر آنها می گذارند تا به این فرمایش خداوند در دین اسلام درباره فشار قبر افراد گناهکار بعد از موت پی ببرند. این مورد خود از مواردی است که شاید در دید بسیاری از جوانان امروز مضحک به نظر برسد اما امیرخانی با هدف گرفتن موضوع، پاسخ بسیاری از تفکرات و برداشت ها را می دهد ضمن اینکه آن گروه محقق را مسخره نمی کند و از طرف دیگر آموزه ها و باورهای اسلامی را هم بسیار محکم و پا برجا می داند و با زبانی نرم و نافذ و البته شیرین مسائل این چنینی را مطرح می کند.

و یا در جای دیگری از داستان دختری را که قصد ازدواج با «ارمیا» یا همان جوان ایرانی داستان را دارد به گونه ای معرفی می کند که در بسیاری از موارد دچار پارادوکس ها و اختلاف نظرهای اساسی با وی است اما در لحظاتی آنها باعث کمال یکدیگر می شوند. گاهی «آرمیتا» دختر غربی داستان، ارمیا را از تعصبات بی مورد برحذر می دارد و در جایی دیگر جوان رزمنده دیروز و همسنگر شهدا، «آرمیتا» را راهنما می شود.

برای مثال در جایی از داستان می خوانیم که «آرمیتا»برای درست کردن قهوه زمانیکه صافی قهوه خراب است از جوراب زنانه خود استفاده می کند که این حرکت وی باعث رخ دادن جدالی در ذهن «ارمیا» می شود. جدالی بین نیمه مدرن و نیمه سنتی ذهن او که آیا این کار دختر را قبول کند و با آموزه های دینی او همسو است و یا بر نتابد و قبول نکند و چنین حرکتی که دختری جوراب خود را برای درست کردن قهوه دربیاورد با اعتقادات او مغایرت دارد.
تعصب، عرفان کاذب و بسیاری از مواردی که در اسلام نهی شده و مطرودند از مواردی است که امیرخانی در طول داستان به خوبی به آنها پرداخته و آسیب شناسی کرده است و از نقاط قوت رمان امیر خانی به شمار می آید.

رمان «بیوتن» را می توان از منظری دیگر، مشاهدات و عینیات رضا امیرخانی در آمریکا دانست اما «بیوتن» سفرنامه و یا خاطره نگاری صرف نیست. خاطراتی است که با توجه به ذهنیات نویسنده به صورت رمان درآمده اند البته در جایی بیان واقعی و لحظه به لحظه جریانات اتفاق افتاده مخاطب را آزار می دهد و گویی سفرنامه ای از یک مسافر را می خواند نه یک رمان.

نکته دیگری که در نقد به بیوتن امیرخانی می توان اشاره کرد افراط در به روزگرایی و یا استفاده ابزاری از نامتعارف ها در متن رمان است. به عنوان مثال استفاده از علامت «تذهیب» در جای جای رمان که ربطی به نوع شیوه نوشتاری و یا نثر نرم نویسنده ندارد از مواردی است که تا کنون آن را در قرآن دیده ایم و کاربردی در داستان و رمان نداشته است و البته که نثر منحصر به فرد امیرخانی از این دست ساختارشکنی ها زیاد دارد.