۱۲ سال پس زلزله ۶.۵ ریشتری ۵ دی ماه ۸۲ بم

زمین لرزه 5 دی ماه سال 1382بم فاجعه بزرگی بود. در ساعت 5:26 دقیقه بامداد جمعه 5 دی ماه 1382در بم زلزله ای بعد از چند پیش لرزه، که شب قبل و ساعتی قبل از لرزه اصلی حس شده بودند، درست در کنار شهر بم و بر روی گسل بم رخ داد. 

با وجودی که بعضی از مردم از شب قبل کمابیش به خاطر چند پیش لرزه بیدار مانده بودند، ولی عملا حدود یک سوم از جمعیت شهر بم در این رخداد کشته شدند (حدود 30 هزار نفر)  و در همین حدود هم آسیب های مختلف فیزیکی و روانی دیدند. بسیاری از دانشجویان که در خوابگاه های دانشجویی بم بودند نیز کشته شدند. نه آگاهی از قبل از رخداد زمین لرزه مهم در ساعت 5:26 بامداد وجود داشت و نه دستورالعمل تخلیه برای مکان های جمعی (مانند خوابگاه ها). 

هنگامی که مثلا چند لرزه کوچک رخ می دهد و احتمال رخداد زمین لرزه ای مهم ممکن است وجود داشته باشد، اگر دستورالعملی از قبل برای تخلیه مکان های جمعی باشد، می توان ریسک فجایعی مانند بم را تا حدی کم کرد، ولی واقعیت آن است که مسئولان محلی هم با نبود چنین دستورالعمل و شرح وظایفی و با عدم اطلاع از آنچه باید و می توانند انجام دهند، عملا کاری نمی توانستند و نتوانستند انجام دهند. تنها دستگاه لرزه نگاری که در محل وجود داشت دستگاه شتابنگاری بود که به صورت  خط خاموش (off-line) کار می کرد (و همچنان با همان کیفیت کار می کند) بنابراین هیچ امکان هشدار پیش هنگام هم وجود نداشت و همچنان نیز در چنان شرایطی در دوازدهمین سالروز زلزله بم هنوز امکان هشدار پیش هنگام زلزله در ایران وجود ندارد. توجه کنید که منظورم هشدار پیش هنگام است و نه پیش بینی زلزله. 

از سوی دیگر بسیاری از  ساختمان ها از قدیمی و حتی نوساز (متاسفانه) در بم  فرسوده و در مقابل زمین لرزه بسیار آسیب پذیر بودند. بنابراین با آن وضعیت که همچنان تا حد زیادی دربسیاری از شهرها دیگر کشور برقرار است فاجعه ای مانند زلزله بم 1382 در صورتی که زمین لرزه ای شدید (با بزرگای بیش از6، که در زلزله بم بزرگا 6.5 بود)با عمق کم (که در زلزله بم 8.5 کیلومتر بود)و در نزدیک شهر یا هر منطقه مسکونی رخ دهد (که در زلزله بم کانون در زیر بخش جنوب شهر قرار گرفته بود)، متاسفانه همان فاجعه تکرار می شود. جمعیت آسیب پذیری ما اینقدر بالاست، تاب آوری ما پایین است و بهسازی لرزه ای در کشور تکمیل نشده و همچنین زیر ساخت برای هشدار پیش هنگام زلزله  و سوانح طبیعی در کشور نداریم، همان میزان آسیب و حتی بد تر از آن،  قابل انتظار است. 

برآوردهای انجام شده حاکی از آن است زمین‌لرزه ویرانگر شهر بم در بخش‌های مختلف تولیدی و اقتصادی حدود 180 میلیون دلار (بیش از 645 میلیارد تومان با قیمت برابری ارز در پاییر 1394) خسارت غیرمستقیم به همراه داشته است. این در حالی است که این زلزله با خسارت‌های جدی انسانی و تبعات روانی و اجتماعی فراوانی همراه بود. تعداد زیادی از هموطنان برای کمک به آسیب‌دیدگان این زمین‌لرزه به شهر بم شتافتند و گروه‌های مختلفی برای همیاری با بازماندگان این زمین‌لرزه تا ماه‌ها و حتی سال‌ها ارتباط خود را با این شهر آسیب دیده قطع نکردند.

زمین‌لرزه بم موجب کشته شدن 33 هزار نفر و مجروح شدن 50 هزار نفر از ساکنان این شهر شد. برآوردهای انجام شده حاکی از آن است زمین‌لرزه ویرانگر شهر بم در بخش‌های مختلف تولیدی و اقتصادی حدود 180 میلیون دلار (بیش از 645 میلیارد تومان) خسارت غیرمستقیم به همراه داشته است. این در حالی است که این زلزله با خسارت‌های جدی انسانی و تبعات روانی و اجتماعی فراوانی همراه بود. تعداد زیادی از هموطنان برای کمک به آسیب‌دیدگان این زمین‌لرزه به شهر بم شتافتند و گروه‌های مختلفی برای همیاری با بازماندگان این زمین‌لرزه تا ماه‌ها و حتی سال‌ها ارتباط خود را با این شهر آسیب دیده قطع نکردند.

در پایان شهریور 1386 خبری مبنی بر پایان بازسازی بم اعلام شد؛ اما واقعیت این است ارزیابی‌هایی که در دهمین سالروز زلزله بم در این شهر انجام شده نشان داد که بازسازی فیزیکی این شهر فقط 80 درصد پیشرفت داشته است و مهم‌تر این که پیشرفت بازسازی روانی و اجتماعی در این شهر حدود 50 تا 70 درصد برآورد شد. 

متاسفانه در روند بازسازی شهرها بعد از وقوع زمین‌لرزه صرفا به بازسازی فیزیکی، یعنی احداث ساختمان‌ها توجه می‌شود و معماری بومی شهرها و مسائل فرهنگی مردم هر منطقه در روند بازسازی شهرها کمتر مورد توجه قرار می‌گیرد. بازسازی روانی، اجتماعی و فرهنگی از جمله مسائلی است که در کشور ما اولویت بالایی ندارد. واقعیت تلخ تر آن است که بازسازی ها در شهر های زلزله زلزله ، به ویژه زمین لرزه بم، اکثر بدون توجه به منظر طبیعی و محیط زیست شهر و با تخریب باغ ها و درختان شهر بم و آسیب به چهره بم «به عنوان یک باغ شهر» انجام شده است. 

زمین‌لرزه بم نمادی از آسیب‌پذیری کشور ما در برابر وقوع زلزله است. هنگامی که کانون زمین‌لرزه در بدترین سناریوی ممکن درست در منطقه شهری واقع می‌شود، مواجه شدن با فاجعه‌ای مانند زلزله بم اجتناب‌ناپذیر است. حالت خوشبینانه زمین‌لرزه‌ای مانند زلزله بم، وقوع این زلزله در منطقه‌ای خالی از سکنه است. زمین‌لرزه ۲۹ آذر 1389 در محمدآباد ریگان در فاصله حدود 80 کیلومتری جنوب‌شرقی بم در منطقه‌ای خالی از سکنه با همان بزرگای زلزله بود و در همان حدود ژرفا فقط ۴ نفر کشته برجا گذاشت که از چادرنشینان ساکن این منطقه بودند. 

گرچه این اتفاق از سوی بعضی افراد به ساخت‌وساز مناسب و مقاوم‌سازی نسبت داده شد. این در حالی است که تلفات کم زلزله‌ای مشابه زلزله بم در همان محدوده جغرافیایی صرفا به خالی از سکنه بودن منطقه وقوع زلزله مربوط بود. این که مقاوم‌سازی و بازسازی در چه حد و با چه کیفیت و هزینه‌ای در سال‌های بعد از زلزله بم در کشور انجام شده موضوعی است که به ارزیابی مستقل و بی‌طرفانه علمی نیاز دارد. 

در نخستین سالروز زلزله بم زمین‌لرزه و سونامی بزرگ اندونزی و جنوب اقیانوس هند رخ داد. این حادثه به کشته شدن 300 هزار نفر منتهی شد و به همین دلیل به عنوان بزرگ‌ترین فاجعه انسانی در نوع خود در 15 کشور جنوب‌شرقی آسیا معرفی شد.

مروری بر آمار اعلام شده از سوی سازمان ملل متحد از سوانح طبیعی در 15 سال اخیر نشان می‌دهد از حدود یک‌میلیون کشته و 2.5 تریلیون دلار خسارت‌های اقتصادی سوانح طبیعی از سال 2000 میلادی به بعد، 90 درصد تلفات انسانی و 60 درصد خسارت‌های مالی به کشورهای در حال توسعه مانند کشور ما مربوط بوده است. زمین‌لرزه بم پرتلفات‌ترین زلزله قرن اخیر در کشور ما بوده است و تکرار فاجعه‌ای مشابه در مناطق پرجمعیت و لرزه‌خیز کشور ممکن است. بنابراین باید هر لحظه برای اتفاقی مشابه زمین‌لرزه‌ای که شهر بم 12 سال پیش تجربه کرد، آماده باشیم.

در 20 مهرماه 1378 در استانداری کرمان یک سخنرانی در مورد خطر زلزله در استان کرمان داشتم و آنجا درمورد خطر زلزله های بعدی در استان کرمان صحبت کردم و از جمله بیان کردم که شهر بم در کنار گسل فعال بم قرار گرفته و گسل بم مدت های طولانی است که زمین لرزه مهمی نداشته است و در صورت رخداد زمین لرزه، حادثه ای مانند زلزله طبس 1357 طبس در بم قابل انتظار است. این مسئله همان موقع در سال 1378  در خبرگزاری جمهوری اسلامی منعکس شد و در روز زلزله1382بم هم مجددا به صورت خبر از آرشیو خبر های ۴ سال قبل از آن یافت شد و مجدد مخابره شد. و اتفاقا در همین روزنامه همشهری شما در شماره 6 دی ماه 1382 (روز بعد از زلزله بم) این موضوع (سخنرانی من و نکته ای که حدود 4 سال قبل تر در کرمان  در مورد خطر زلزله در بم گفته بودم) منتشر شد. به هر حال محل خطرناکی مانند بم را می توانستیم از قبل تشخیص دهیم و تشخیص هم دادیم و اعلام هم کردیم، ولی زمان رخداد را نمی توانستیم بیان کنیم. ولی تاکید بر خطر در بم و نحوه و ابعاد حادثه قابل رخداد را من ۴ سال قبل تر بیان کرده بودم. 

چنین زمین لرزه هایی در تمام شهرهایی که در کنار گسل های فعال ایران هستند ممکن است رخ دهند. مساله آنجاست که شهر های پر جمعیت تر ما مانند تهران، مشهد، کرج و تبریز که در کنار گسل های فعال واقعند آسیب پذیری بیشتری دارند و توجه ملی باید به آنها شود، چرا که با فرض خطر و اندازه یکسان زمینلرزه قابل انتظار، هرچه جمعیت بیشتر در آن شهر ساکن باشند، ریسک زمینلرزه در انها بالاتر است.

بازسازی بهتر Building Back Better: 

درس  آموزی از زمینلرزه 5 دی ماه 1382 بم

طرح شده در کنفرانس جهانی سندای برای کاهش ریسک سانحه: ژاپن، 21 تا 27 اسفند 1393 

۱) علاوه بر آسیب های فیزیکی به ساختمان ها و از بین رفتن بافت شهرها و روستاها در سوانح طبیعی، آسیب های روانی و اجمتاعی و همچنین معلولیت های مختلف انسانی تعداد زیادی از مردم را همچنان تا سال ها بعد از سانحه آزار می دهد.  توجه به بازسازی ها معمولا در حد توجه به ساخت و ساز فیزیکی و بدون توجه به بافت تاریخی و فرهنگی شهر ها و روستاهای آسیب دیده رخ می دهد. اینها نکته هایی است که باید در بازسازی های بعدی به ویژه از نظر فرهنگی و اجتماعی و میراث فرهنگی باید مورد دقت و توجه شود.  این مساله به همراه آسیب های همچنان برجای روانی از زمان سانحه، فضای زیست شهری را برای بسیاری از بازماندگان به صورت ناخوشایند درآورده است. 

۲) گزارش هایی از تغییر بافت جمعیتی سکونت گاه های آسیب دیده بعد از سانحه موجود است.. نمونه مهم در این مورد شهر بم در ایران و شرایط بعد از زمین لرزه 5 دی ماه 1382 بم است. بعضی از مردم (بازماندگان) برای همیشه آن شهر و روستا را ترک می کنند وبعضی برمی گردند و ماندگار می شوند. بعضی از نیروی غیر بومی هم که برای امداد رسانی آمده اند به دلایل مختلف در در همان محل ماندگار می شوند. ولی مساله آن است که بلافاصله بعد از سانحه،  گروهی از مردم از گروههای کمتر برخوردار جامعه به ویژه از شهرها و روستاهای فقیرتر به محل آسیب دیده می آیند، و تا از کمک های رسیده برخوردار شوند. در بازسازی ها باید به چنین جا به جایی های جمعیتی دقت شود. هر نوع بر نامه ریزی برای بازماندگان سانحه باید بر پایه آمد و شد مردمان بعد از هر سانحه باید بر اساس درنظر گرفتن طرح جامع بازسازی با لحاظ کردن تمامی ویژگی های جمعیتی، فرهنگی، روانی و اقتصادی منطقه صورت گیرد.

۳) اعلام رسمی پایان  بازسازی از سوی دولت ها  (مانند انچه در مورد شهر بم در شهریور 1386 رخ داد) باید با لحاظ کردن بازسازی از جنبه های گوناگون داشته باشد. اگر پایان بازسازی صرفا بر پایه پایان بازسازی فیزیکی همراه باشد، مشکلات بعدی در منطقه باقی خواهد گذاشت. امکان بازسازی از جنبه های مختلف را در آینده بسیار مشگل خواهد کرد.

*استاد زلزله شناسی مهندسی، پژوهشگاه بین المللی زلزله شناسی و مهندسی زلزله