نیکوکاری و احسان، همواره واجد جایگاه رفیع و پسندیده ای در فرهنگ ما ایرانیان بوده است. نیکوکاری، به معنای دستگیری از افتاده ای که حل مشکل او، "وظیفه " نیست و "لطف" ناشی از التزام به اخلاقیات تلقی می شود. در این تعریف ناگفته و الگوی رفتاری هنجارگون، سوء تعبیری نهفته است که منجر به پاره ای مشکلات اجتماعی می‌شود.
بسیار شنیده ایم که فردی پس از دستگیري از افتاده ای، از آنچه پس از آن در پاسخ رفتار نیکوکارانه‌اش می بیند راضی نیست؛ گویی انتظار رفتار فروتنانه و مدیون‌وار به فرد نیکوکار، امری است الزامی که در غیر این صورت، حق نیکوکار به جا آورده نشده است. عبارت هایی مانند "لطف مکرر، حق مسلم!" بازخورد این توقع غالبا برآورده نشده است.
از سویی، فرد افتاده که نیازمند نیکوکاری است، برای اینکه خود را رهین منت فرد نیکوکار نبیند و شخصیت و شان خود را حفظ کند؛ در رویارویی با وی، به ویژه پس از برخوردهای اول، سعی می کند آن نیکوکاری را یادآور نشود و رفتاری هم طراز با دیگرانی با وی داشته باشد که روز سختی سراغی از او نگرفته اند. گویی که نیکوکاری، نه "لطف" که "وظیفه "ای بوده که از جانب فرد نیکوکار انجام گرفته است.
این دو سوء تفاهم غالبا چرخه محبت و نیکوکاری در جامعه را عقیم می کنند.
واقعیت این است که انجام نیکوکاری به مثابه "امر اخلاقی"، برای هر فرد صاحب وجدان و عقیده، "وظیفه" است و نه "لطف". برای تعالی روح انسان و انجام نقش وی در قبال اجتماع، انجام این قبیل امور اخلاقی در درجه اول نوعی "وظیفه" اجتماعی برای پیراستن جامعه از کاستی ها و دور کردن افراد نیازمند هر نوع یاری از در غلتیدن به ورطه "خطا از سر ناچاری" است.
اگر این تعبیر از نیکوکاری در نهاد فردی پذیرفته شود، دیگر به دنبال یافتن نشانه‌های سپاسگزاری از فردی که در حق وی نیکوکاری کرده است، نخواهد گشت و بی چشمداشت به "وظیفه" اخلاقی‌اش عمل مي‌كند.
از سویی، فرد نیازمند یاری نیز باید این درک را داشته باشد که در درجه اول، خود وی موظف به حل مشکل خود است و نه دیگران. آنچه که از دستگیری در حق وی انجام می‌شود، از سر لطف است و اصولا انجام امر اخلاقی وظیفه‌ای است که وجدان فرد نیکوکار به وی محول کرده است و نه سازمان اجتماع.
از این نظر، می بایست این لطف را پیش چشم قرار داده و آن لطف را با تکرار در حق دیگری که در موقعیت سختی قرار دارد، تداوم دهد. چنین دیدگاهی، علاوه بر اینکه فرد را تا آخرین توان ملزم به تلاش برای رفع مشکل خویش، و نه چشم امید بستن به دست یاری دیگری، می کند؛ چرخه نیکوکاری را در جامعه گسترش خواهد داد.
دیوار مهربانی، نمونه اجتماعی خوبی از این چرخه نیکوکاری در جامعه است. آنکه می‌بخشد، بی دریغ می بخشد و آنکه دستگیری می شود؛ خود را رهین منت شخص خاصی نمی‌داند و پاسخ این نیکوکاری را در انجام آن در حق دیگران در روز گشاده دستی می‌داند.
امید که این الگوی مناسب، منجر به تغییر تعریف نیکوکاری در اندیشه و روان افراد شده و دیوارهای "منّ و الاذی" را از ناخودآگاه ما برچیند.
* پژوهشگر اجتماعی
47234
نظر شما