باید با نسخه چاپی کتاب خداحافظی کرد و الا عقب مانده خواهیم ماند

سیاست کتاب در کشور ما، مانند سایر بخش های اقتصادی که گرفتار تحول شده و الزاما نوعی مدرنیزاسیون در آنها پدید می آید، تقریبا بدون برنامه پیش می رود. برنامه داشتن یعنی این که ما وضع آینده را در مقطعی دست کم از بیست تا پنجاه سال با روشی علمی بشناسیم، و آن وقت در اجراء، برنامه ای را برای رسیدن به نقطه مطلوب طراحی کنیم.
آنچه الان در حال طی کردن آن هستیم، یک مسیر تکراری است که فقط و فقط با ضرورت هایی که در حکم بن بست است، تغییر مسیر یا توقفی در پی دارد و راهی جدید می گشاید. این در حالی است که اساسا برنامه ای تعریف شده و بر اساس شناخت مسیر وجود ندارد. به همین دلیل است که وقتی مثلا کاهش در تیراژ رخ می دهد، به جای آن که به دلایل منطقی آن توجه کنیم و جایگزین پیدا کنیم، مرتب اظهار تاسف کرده و هنر کرده بودجه ای برای جبران آن می گذاریم، کاری که دور از برنامه ریزی دقیق است، چون کتابهایی که با پول مفت به خانه ها می رود، درست مثل روزنامه ها و مجلات، خوانده نمی شود و دلیل آن نه بی میلی به مطالعه بلکه تغییر مسیر در انتقال اطلاعات و علم است.
در حال حاضر اتفاقات کاملا متفاوتی در عرصه کتاب از هر جهت، تألیف، تولید، و توزیع، و نیز برخورد مردم با آن در حال رخ دادن است، اما عملا ما همان روش های سنتی را در این باره داریم. برای مثال، در حالی که بسیاری از مآخذ و کتب مرجع، سالهاست به صورت فایلهای دیجیتالی درآمده و حتی برنامه های سرچ روی آنها گذاشته شده، ما همچنان هزاران نسخه از آنها را چاپ کرده و برای کتابخانه های عمومی و دانشگاهی تهیه می کنیم. این در حالی است که تقریبا مطمئن هستیم مراجعه به این آثار به صورت کتابی و چاپی به شدت کاهش یافته و به دلایل روشنی، از جمله استفاده مکرر، پر حجم بودن آنها و تنها بهره وری موردی با سرچ و غیره، دیگر کسی به آنها مراجعه نمی کند. با این حال کتابخانه های ما همچنان مملو از این آثار است که هم هزینه خرید و هم نگهداری و جز اینها، به صورت کمرشکن، پرداخت می شود.
در حوزه دایرة المعارف ها و فرهنگ ها، باید گفت تقریبا چاپ آنها به طور کامل بی دلیل و هزینه کردن برای آنها بی مورد است. دلایل این امر روشن است. اولا ساختار دایرة المعارف و فرهنگ به گونه ای است که فقط آنلاین می تواند جواب بدهد؛ دایما آپدیت شده و لغات و مداخل جدید اضافه شده و اصلاح شود. در حالی که اساسا نسخه چاپی با آن همه هزینه امکان اصلاح به صورت لحظه ای که هیچ، حتی سالیانه هم ندارد.
در واقع، و بدون لحظه ای تامل، باید به طور کل جلوی چاپ دایرة المعارف ها و فرهنگ ها را گرفت. چرا که این وضع، نه تنها از نظر مالی مقرون به صرفه نیست، مهم تر آن که اگر کسانی مجبور به مراجعه به آنها باشند، در واقع، علم را نصف نیمه بدست آورده اند و ما آنها را به سراغ منبعی فرستاده ایم که رنگ کهنگی دارد، آثاری که گاه روزانه باید اصلاح شود و با توجه به گسترش اینترنت اطلاعات در در باره بسیاری از مدخلها روزانه افزون می شود. بدون شک، اگر مراکز دایرة المعارفی یا لغوی ما آنلاین کارهایشان را عرضه و اصلاح کنند، مسلما از نظر اهداف توسعه علم مسیر درست تری را می روند. به این دلایل و دلایل دیگر به طور کل باید بازار چاپ فرهنگ ها و دایرة المعارف ها به خاطر حفظ مصلحت علم و هزینه، متوقف شود، کاری که هیچ کس در کشور ما گوش نمی دهد و بشی از دویست سیصد دایره المعارف در حال چاپ است.
از این مثالها باید دریافت که ما باید سیاست های خاصی را نسبت به گروه های مختلف کتابی، آثار دانشگاهی، هنری، کودکان و غیره تعریف و دنبال کنیم.
بسیاری از کتابها هستند که به دلیل نیازی که به آنها در اقصا نقاط عالم هست، تنها پس از یک تا دو سه ماه، اسکن شده و فایل اسکن شده آن توزیع می شود. راهی که فرنگی ها رفتند این بود که نسخه دیجیتالی را می فروختند. اما در ایران، این کار تقریبا جواب نداده و با توجه به عادات مردم و این که به دلیل مشکلات مالی، اگر راه آسان و مفت برای دریافت کتاب باشد، به هیچ وجه حاضر نیستند حتی یک دهم قیمت کتاب چاپی را بابت نسخه دیجیتالی بدهند، این تجربه در ایران کارساز نشد و به نظر می رسد نخواهد شد. برای این موارد، باید راه حل های خاصی را دنبال کرد. برای مثال همان راه حلی که برای تولید سی دی های موسیقی یا فیلم های خانگی دنبال می شود. چون آنها هم اندکی پس از توزیع کپی می شوند. در این باره چه باید کرد؟ برخی از ناشران می گویند هنوز یک ماه نگذشته کتابمان اسکن شده و در سایت فلان ارائه شده است.
آیا از نظر حقوقی می توان جلوی آن را گرفت؟ به نظرم حتی اگر این کار صورت گیرد، شاید کمتر از بیست درصد محدود خواهد شد. دلیل آن این است که به صورت سنتی این امر جا نیفتاده و چنان که گفته شد، بسیاری از مردم به دلیل بی پولی، ترجیح می دهند آسان و مفت آن را بدست آورند. به علاوه، الان یک گوشی در اختیار هر کسی هست و در هر نقطه ای که باشد و وای فای یا خط تلفن اینترنت دار داشته باشد، بدون این که سنگینی کتاب را حس کند، می تواند آن را مطالعه کند. علاوه بر این از آن تصویر گرفته برای هر کسی بفرستد.
در واقع، حتی اگر از نظر حقوقی هم بتوان جلوی آن را گرفت، شاید این جلوگیری در محیط های ما به ضرر علم و ترویج آن باشد. پس چه باید کرد؟ آیا می توان مثل سی دی های موسیقی ، هزار نسخه یا دو هزار نسخه بر حسب اقتضای بازار آن کتاب، چاپ کرده یک شبه در همه کشور پخش کرد و مولف و ناشر سود خود را صرفا بر اساس همان چاپ محاسبه کرده و پس از آن بی خیال شده دنبال کار جدید بروند؟ البته همین ها تا مدتها بعد هم می توانند بفروشند اما عملا با توجه به توزیع دیجیتالی آن، مثل روزهای اول نخواهد بود. باید به این راه حل به عنوان یک رویه توجه کرد. می شود فکر کرد که اگر سیستم توزیع همراه و متمرکز باشد یعنی در آن واحد اقلا هزار کتابفروشی در کشور یک کتاب را توزیع کنند، سود آن بدست خواهد آمد.
اما در باره برخی از کتابهای دانشگاهی، می بایست روی حمایت دانشگاه ها و مراکز دولتی که نیازمند پژوهش هستند حساب کرد. یعنی آنان هزینه تولید کتاب را بپردازند و پس از آن ، آن را به جامعه سپرده و نگران توزیع دیجیتالی آن نباشند. در واقع، در این موارد، پولی که به مولف داده شده یا برای چاپ بکار می رود، عملا از کیسه دولت رفته و نوعی تلقی سوبسید از آن برای ترویج علم بشود. البته در حال حاضر هم این اتفاق می افتد اما ممکن است که با برنامه بهتر، حمایت از برخی از کارهای اصولی جدی تر شود.
اما در حوزه کتابهای کودکان یا رمانها، چاپ آنها با توجه به نیاز کما بیش جامعه به متن مکتوب، مشکلات بسیار کمتری هست. البته این که خود رمان خاصی، خواستار داشته باشد یا نه امر دیگری است، یا کتاب کودک، اما می دانیم که در حال حاضر نسخه دیجیتالی آنها، اساسا کار نسخه چاپی را نمی کند و غالب کسانی که از این نوع کتابها استفاده می کنند، دقیقا باید از کتاب استفاده کنند نه نسخه دیجیتالی.
در اینجا باید یک نکته را که شاید اساسی تر از همه این موارد است، یادآور شد.
علم، یعنی کشف جدید و این البته مواردش فراوان نیست. کشف های جدید علمی، شامل مسائلی هستند که اغلب در مقالات علمی عرضه شده یا در پروژه های دانشگاهی به صورت کارگاهی یا طرحهای ویژه که اساسا صورت کتابی ندارند، ارائه می شوند. آنجاهاست که علم پیشرفت می کند در واقع مردم دانشی، با علم، به مثابه کشفیات تازه کار دارند و اینها به هیچ روی در کتاب عرضه نمی شوند. بدین ترتیب، کتاب امری جدای از مقاله و اصلا و اساسا دنیای آن ها تقریبا متفاوت است. مقاله کارش علمی است اما کتاب کارش دایرة المعارف یا وجهی دیگر است که الان در صدد شمارش وجوه آن نیستیم. در این حوزه کار آسان تر است. مقاله چنان که الان هم باب شده، تنها در چند نسخه معدود چاپ شده و پس از آن در سایت های خاص به صورت دیجیتالی ارائه می شود. البته فرنگی ها برای برخی از اینها هزینه دریافت می کنند، اما حتی همانجا و عمدتا در حوزه علوم انسانی، روشن است که درآمد استثنایی در کار نیست، گرچه شاید در حوزه مقالات فنی چنین باشد.
اگر به صورت جامع تر نگاه کنیم، غالب آنچه فهمیدنی است باید به صورت دیجیتالی عرضه شود تا بتواند سریع تر و آسان تر به دست کسانی که در پی فهم بیشتر هستند برسد. هر نوع تعلل در این انتقال مفهومی، ظلم و خیانتی است که به جامعه علمی می شود.
به نظر این فقیر، تمرکز روی کتاب چیزی جز این نیست که ما در رساندن علم به جامعه تعلل می ورزیم و به خاطر این که حاضر نیستیم برنامه ریزی کنیم یا پولی برای دیجیتالی کردن هزینه کنیم یا ملاحظه طیف تولید کننده که می کوشیم منابع آنها را در نظر بگیریم و جز اینها، علم را در جامعه گرفتار مشکل می کنیم. حاصل بحث آن که ما در این زمینه نیاز به یک انقلاب داریم و این چیزی است که اگر برنامه ریزی هم نکنیم الزاما با تغییراتی که در دنیا رخ می دهد به آن می رسیم فرقش آن است که با بلوبشویی و بی برنامگی این مسیر را خواهیم رفت.
شاید واقعا ترویج کتاب، نوعی خیانت به علم و ترویج آن باشد. همان طور که کتاب جای استاد را نمی گیرد و بسیاری از دانش ها باید توسط استاد و مفهومی و زبانی منتقل شود، کتاب، کار انتقال دیجیتالی را نمی گیرد و آن نوع از انتقال در حال حاضر از هر جهت مقرون به صرفه است، جز این که به دلیل کهنگی نظام مفاهمه ای ما، نیز بی توجهی مسوولان و آشنایی کمتر با این عالم، و مهم تر از همه یک عادت نادرست، ما در این بخش هم زمین گیر کرده و خواهد کرد.
وقتی ما برنامه ای نداشته باشیم و دوباره همه را به کتاب بخوانیم، یک عادت بد را ترویج می کنیم. به نظر بنده باید یکی از نکات امتیاز دهی به معلمان آموزش و پرورش و دانشگاه ها بر اساس بالا بردن سطح توانشان در انتقال مفاهیم به شکل های تازه دیجیتالی و پرهیز دادن از استفاده از کتاب باشد.
گو این که بنده هم می دانم به این سادگی کتاب حذف نخواهد شد اما این فرقی با موارد مشابه ندارد که هنوز هم نمک فروشان ما از یک یابو و گاری استفاده می کنند یا و شاید تا هزار سال دیگر هم مواردی از این دست پیدا شود.