دهان گشوده از عطش‌های ناتمام / برداشت بی‌رویه آب چه بر سر فارس آورد؟

وقتی به دامنه کوه می رسیم چشم اندازی از باغ های سرسبز پیش رویمان می گستَرَد. اینجا و آنجا در میان انبوه درختان انار نخل های قد بلند افراشته شده اند. از میان روستای ایج می گذریم و به سمت جنوب غرب می رانیم؛ در میانه راه ، پلیس نیروی انتظامی راهنماییمان می کند که اگر می خواهید به سمت ششده و قره بلاغ بروید، به راست برانید. به مرور چهره روستای دیندارلو نمایان می شود؛ جایی که شاهد بیشترین میزان فرونشست زمین در ایران بوده است.

از زمین لرزه تا زمین نشست

فارس با پدیده های طبیعی بیگانه نیست؛ گاهی سیل شهرهایش را با خود می برد و گاهی زمین لرزه. بیشتر شهرهای ایران از شیراز گرفته تا جهرم و لار زلزله های مهیبی تجربه کرده اند. برای نمونه گفته می شود در آخرین زمین لرزه شیراز در دوره قاجار حجم خرابی ها به قدری بود که مردم ناچار شدند از خشت و گل خانه های آوار شده بر سرشان دوباره خانه بسازند. لار هم که از زمان زلزله در سال هاي نه چندان دور به 2 شهر قدیم و جدید تقسیم شده است. سیل اما دیگر آن سیل خانمان برانداز گذشته نیست و کمتر به سراغ فارس می آید ولی این استان به تازگی با بحران تازه ای روبرو شده است؛ بحرانی عجیب و برخلاف زمین لرزه، جبران ناپذیر. از فرونشست زمین حرف می زنیم. آن طور که رئیس مرکز مطالعات زمین شناسی و اکتشافات معدنی جنوب کشور به گزارشگر «خبرجنوب» می گوید، این استان در میان همه استان های کشور، رکورددار فرونشست زمین است. طوری که در برخی نقاط میزان فرونشست زمین به بیش از 50 سانتی متر رسیده است. از نظر متوسط فرونشست زمین هم این استان در کشور رکورد شکسته، به طور متوسط استان فارس با 23 سانتی متر فرونشست، بحرانی ترین وضع را در میان 31 استان کشور دارد.

فرونشست زمین البته پدیده ای است که به مرور رخ می دهد و آن محل را غیرقابل سکونت و کشت می کند. درست بر خلاف زمین لرزه که ناگهان بر سر انسان آوار می شود و می توان خسارت هایش را جبران کرد. طهمورث یوسفی، رئیس مرکز مطالعات زمین شناسی جنوب کشور در این باره می گوید: «فرونشست زمین در کشور همهگیر شده و سراسر ایران را درگیر خود کرده است ولی فارس در این زمینه رکورد دار است، همان گونه که ما در فارس بیشترین عمق چاه ها را داریم و باز کف شکنی ها ادامه پیدا می کند.»

روشن است که بحران آب عامل اصلی فرونشست زمین در فارس است؛ استانی که در چند دهه گذشته محصولات کشاورزی و به ویژه گندم را به عنوان کالای راهبردی مورد نیاز کشور فراهم کرد ولی به جای آن نه تنها صنعتی نشد و مسئولان کشور در این استان مشاغل جایگزین ایجاد نکردند، بلکه اکنون که کشاورزانش به خاک سیاه نشسته اند، این استان و مشکلاتش را به حال خود رها کرده اند. اینک مانده کشاورزانی که 2 راه بیشتر پیش رو ندارند؛ یا هر چه بیشتر چاه های عمیقی در دل زمین بکنند یا اینکه کوله بارشان را بسته و راهی شهرهای بزرگ شوند؛ مانند آنچه در فسا، نی ریز و داراب رخ داده و بسیاری از کشاورزان این مناطق برای امرار معاش به شهرها و به ویژه شیراز آمده و در مشاغل اغلب پایینی چون دستفروشی به امرار معاش مشغول شده اند.

چشم انداز خشک

چشم انداز سبز باغ های جهرم شاید در آینده نه چندان دور بخشکد. این نه یک هشدار بلکه پیش بینی بسیاری از کارشناسانی است که با دقت وضع منابع آبی استان را رصد می کنند. آن طور که رئیس مرکز زمین شناسی و اکتشافات معدنی جنوب کشور می گوید عمق چاه ها در این شهرستان به 600 متر رسیده است.

جهرم هم جزو آن دسته از شهرهای فارس است که همواره اقتصادش بر پایه کشاورزی چرخیده ولی اکنون که به خود آمده می بیند حتی صنایع تبدیلی بخش کشاورزی را هم در اختیار ندارد.

وعده هایی که برای صنعتی شدن این شهر و راه اندازی پتروشیمی داده شده بیشتر به یک سراب می ماند تا واقعیت؛ یکی اینکه پتروشیمی جهرم که کلنگش در دولت گذشته به زمین خورد هنوز پیشرفت فیزیکی دندانگیری ندارد و از سوی دیگر با توجه به نیاز پتروشیمی ها به مصرف آب زیاد، بعید است جهرم با این وضع منابع آبی بتواند پاسخگوی چنان صنعتی باشد.

یوسفی می گوید: «همان گونه که در فرونشست زمین رکورد دار هستیم در عمق چاه ها و کف شکنی هم رتبه نخست را داریم. در جهرم عمق چاه ها به 600 متر رسیده ولی به هر روی فرونشست زمین در داراب و فسا بیشتر است.»

آن طور که مطالعات آنان نشان می دهد، بیشترین فرونشست زمین در فسا و داراب با 56 سانتی متر رخ داده و نرخ متوسط فرونشست زمین 23 سانتی متر بوده است. اما چه عاملانی این پدیده را به باور می آورد؟ رئیس مرکز مطالعات زمین شناسی جنوب کشور می گوید: «3 عامل خشکسالی، برداشت بی رویه و بارش کم باعث فرونشست شده است و بیش از همه در فارس دشت های ششده و ایج را درگیر کرده است. البته فرونشست، محدود به فسا و داراب نمیشود. در مرودشت و ارسنجان هم با این پدیده روبرو هستیم.»

فرونشست زمین از دشت ارژن شروع شد؛ در واقع اصلیترین عامل خشکیدن این تالاب ، فرونشست زمین بود؛ آن هم به خاطر برداشت بی رویه آب در بخش کشاورزی. نمونه دیگر آن دریاچه پریشان است که به خاطر خشکیدن چشمه و کشیدن همه منابع آب اطراف به کلي خشکید. اما چرا جهرم با میزبان بالای برداشت آب شاهد فرونشست زمین نبوده است؟

یوسفی می گوید: «در بخش جهرم برداشت آب در غارهای آهکی صورت می گیرد؛ سنگ های آهکی اصطحکاک دارند و فرونشست در آن ها رخ نمی دهد ولی در ششده و ایج به خاطر اینکه ضخامت آبرفتی محدود و از 40 تا 120 متر است، فرونشست رخ می دهد.»

او زمین را به اسفنجی تشبیه می کند که وقتی آبش تخلیه شود، زمخت و چروکیده می شود. اما این طور نیست که جهرمی ها بتوانند با خیال راحت آب برداشت کنند؛ خطر خشکسالی در این شهرستان نيز بالاست و بعید نیست در 4-5 سال آینده باغ های سرسبزش تبدیل به بیابان های بی آب و علف شود.

فرونشست به این شدت نیست

جز در فارس در استان های همدان و کرمان هم وضع وخیم است؛ ولی در فارس وخیم تر. اما این پدیده شیراز را هم تهدید میکند؛ اگرچه دشت شیراز دشت پرآبی است ولی نشانه های فرونشست زمین در نزدیکی شیراز هم مشاهده می شود؛ نمونه اش فرونشست گسترده زمین در دریاچه مهارلو که احتمالا با برداشت معادن نفتی در سروستان ارتباط دارد و دیگر فرونشست و خودسوزی در مناطق جنوبی شهر همچون منطقه «پیربنو»است.

رئیس مرکز مطالعات زمین شناسی جنوب کشور می گوید: «هنوز نمی توانیم با قطعیت بگوییم در شیراز خودسوزی زمین اثرگذار بوده است یا خیر ولی به هر حال در مهارلو شاهد چنین فرونشست زمین بوده ایم.»

با این حال برخی بر این باور هستند که درباره فرونشست زمین در فارس نباید اغراق کرد؛ از جمله حمید رضا دهقانی، مدیرعامل شرکت آب منطقه ای فارس که به «خبرجنوب» می گوید: «این خبر که فرونشست در فارس 56 سانتی متر است به کل اشتباه است. وقتی ما از نقطه متوسط سخن می گوییم يعني یک دشت 1.5 متر نشست کند و جایی نشست نداشته باشیم. اکنون اگر برای نمونه متوسط افت آبهای زیرزمینی ما نزدیک 70 سانتی متر در سال باشد در جایی ممکن است 4 سانتی متر و جایی 2 متر باشد. عددی که درباره فرونشست اعلام شده مبنای علمی ندارد.»

با این حال رئیس مرکز مطالعات زمین شناسی جنوب کشور می گوید که باید واقعیت ها به مردم گفته شود تا آنان بدانند که برداشت بی رویه آب در فارس و ادامه وضع کنونی نتیجه ای جز به خطر افتادن زندگی در فارس در پی ندارد.

به هر روی بر کسی پوشیده نیست که بحران آب در استان کار را به جایی رسانده که بسیاری نسبت به پیامدهای گسترده و منفی اجتماعی آن هشدار می دهند. منابع آبی فارس در همه این سال ها صرف کشت محصولاتی چون گندم و برنج شد که نه ارزش افزوده بالایی داشت و نه همزمان با آن صنعتی در فارس پدید آمد و شگفت اینکه با وجود درگیر شدن با این بحران و افزوده شدن مشکلات بیشتر بر آن هنوز به شکل گسترده ای ،کشت شلتوک و گندم در جای جای استان ادامه دارد. حتی با اینکه دولت قانون وضع کرده و کشت برنج در سراسر کشور به جز مناطق شمالی را ممنوع می کند ولی کسی به این قانون وقعی نمی گذارد و هرچه بیشتر در استان محصولی کشت می شود که شاید بقا را در آن به خطر بیندازد؛ آن وقت شاید روزی برسد که در دل کوه های سرخ رنگ منطقه ایج به جای یک چشم انداز سبز از باغ های انار، چیزی جز خاک و خس باقی نماند.

46