قهر با یار مهربان/ سرانه مطالعه در فارس چه میزان است؟

در میان کتابهای خوبی که تازگی مجوز انتشار گرفته اند میگردیم. شمارگان هیچ کدام از کتاب ها از یک هزار نسخه فراتر نمیرود. شاید به همین خاطر است که در چند سال گذشته 3 کتاب فروشی بزرگ در شیراز برای همیشه تعطیل و از قضا، هر 3 تبدیل به داروخانه شدهاند. کتابفروشیهایی که در امتداد بولوار زند غربی قرار داشتند. اکنون یکی از خبرگزاریها رقم عجیبی را منتشر کرده که با توجه به آن تعطیلی این کتاب فروشیهای شیراز دور از ذهن نمینماید. طبق این آمار، سرانه مطالعه در ایران 2 دقیقه است. هرچند برخی مسئولان به ویژه در فارس میگویند این عدد نمیتواند واقعیت داشته باشد. آن طور که این خبر ادعا میکند، سرانه مطالعه در ترکیه، یعنی کشور همسایه ایران 5 ساعت و 42 دقیقه است، در مصر 7 ساعت و 30 دقیقه و در هند از همه بیشتر؛ 10 ساعت و 42 دقیقه. نگاهی به شمارگان کتاب و روزنامه در این کشورها هم این رقم را تایید میکند اما در این شرایط سرانه مطالعه در فارس چقدر است و چرا سرانه مطالعه پایین است؟
دغدغه ایرانیان
مدیرکل نهاد کتابخانههای عمومی فارس میگوید هم اکنون مطالعه ای در شیراز در جریان است تا سرانه مطالعه در استان را بررسی کند. از آنجا که تاکنون مطالعه علمی در این زمینه انجام نشده، نمیتوان به ادعاهای غیررسمی که سرانه مطالعه در فارس را 10 دقیقه برآورد میکند دل بست. که البته اگر این عدد واقعیت داشته باشد، یعنی سرانه مطالعه در فارس از کشور هم بیشتر است. سرانه مطالعه در سال های اخیر و به ویژه طی مدت فعالیت دولتهای نهم و دهم به شدت کاهش پیدا کرد. در سال 84، طبق آمار رسمی که آن سال منتشر شد، حداقل شمارگان کتابها 5 هزار نسخه بود. در سال 92 اما این سرانه به 150 نسخه کاهش پیدا کرد و اکنون که وضع کمی بهتر شده، به هزار نسخه هم می رسد؛ هرچند آن طور که مسئولان می گویند، همین هزار نسخه را هم ناشران طی چند دوره به بازار میفرستند و نه یک جا. شاید یکی از علتهای آن نداشتن امکان توزیع مناسب باشد و هزینه نگهداری کتابهای گرانقیمت در انبار. این است که مهدی امیدبخش، معاون فرهنگی اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی فارس به گزارشگر «خبرجنوب» میگوید که اثرگذارترین عامل در پایین آمدن سرانه مطالعه در کشور، قیمت بالای آن است. در جریان نمایشگاههای کتاب که در دولت یازدهم در شیراز برگزار شده، ناشران در گفت و گو با «خبرجنوب» میگفتند که اصلا انتظار نداشتند مردم شیراز تا این اندازه خریدار کتاب باشند. به ادعای آنان، بیشترین فروش ناشران پس از نمایشگاه کتاب تهران در نمایشگاه کتاب شیراز بوده است. البته بیش از همه انتشاراتی از فروش بالا سخن میگفتند که کتابهای غیردرسی به ویژه در زمینه ادبیات، تاریخ، جامعه شناسی و... کتاب منتشر میکنند؛ انتشاراتی همچون نی، ثالث، نیلوفر و... . این است که به باور معاون فرهنگی ارشاد فارس، اینکه سرانه مطالعه ایرانیان 2 دقیقه باشد نمیتواند واقعیت داشته باشد؛ او میگوید: «ما نمیدانیم سرانه مطالعه در فارس چقدر است ولی میدانیم که رقم سرانه 2 دقیقهای مطالعه واقعی نیست». البته امیدبخش انکار نمیکند که سرانه مطالعه در ایران بسیار پایین است و علت آن را هم «قیمت بالای کتاب» میداند اما این طور که به نظر میرسد، در پایین بودن سرانه مطالعه در ایران و استانی چون فارس که شهرتش، شهرتی مبتنی بر کتاب و ادبیات است باید عوامل پرشمار دیگری دخالت داشته باشند؛ چه اینکه به باور مدیرکل نهاد کتابخانههای فارس، مراجعه به تحقیقاتی که در گذشته انجام شده هم نشان دهنده دغدغه پایین بودن سرانه مطالعه در این استان و کشور است.
فرهنگ شفاهی و عوامل دیگر
فرهنگ ایرانیان فرهنگ شفاهی است و نه کتبی. این را کمتر صاحب نظری است که انکار کند. هرچند به باور برخی کارشناسان فرهنگ ایرانیان در آغاز کتبی بوده ولی در کوران حوادثی که در تاریخ کشور گذشته آثار کتبی از میان رفته اند و تنها روایت شفاهی آنان باقی مانده است. برای نمونه پرفسور جلال الدین کزازی، استاد دانشگاه علامه طباطبایی و شاهنامهپژوه به گزارشگر «خبرجنوب» میگوید که آثار کتبی بسیاری از دوران باستان در ایران وجود داشته که در درازنای تاریخ از میان رفته است. به این ترتیب شاهنامه و کتاب شاعران نامداری چون سعدی، حافظ و... هم شانس آورده اند که از این رویدادها جان سالم به در برده و به دست ما رسیدهاند. به همین خاطر است که مدیرکل نهاد کتابخانههای عمومی فارس فرهنگ شفاهی ایرانیان را یکی از عوامل اثرگذار بر پایین بودن سرانه مطالعه میداند. از نظر دکتر سعیده ابراهیمی اما، عامل اثرگذارتر نیاموختن مطالعه غیردرسی در مدرسهها به دانشآموزان است؛ یا به عبارت کلی تر، نقش آموزش و پرورش در فرهنگ مطالعه. او در گفت و گو با «خبرجنوب» روایت میکند که در گذشته دانشجویانش به عنوان کارآموز به مدرسهها در فارس رفتند و توانستند دانش آموزان را به مطالعه غیردرسی ترغیب کنند ولی پس از مدتی خانوادهها نسبت به این وضع معترض شدند چرا که به باور آنان، مطالعه غیردرسی دانش آموزان را از رسیدگی به درسهایشان باز میداشت. ابراهیمی میگوید: «پایین بودن سرانه مطالعه در کشور ما موضوع ریشهداری است. برخی میگویند فضای مجازی باعث پایین آمدن سرانه مطالعه شده ولی من این را تایید نمیکنم چه اینکه وقتی پژوهشهای دهه گذشته را مطالعه میکنم میبینم که در دهههای گذشته هم پایین بودن سرانه مطالعه یکی از دغدغههای پژوهشگران بوده است».مدیرکل نهاد کتابخانههای عمومی فارس، عامل اثرگذار دیگر را رویکرد آموزش و پرورش میداند؛ رویکردی که حتی رفتار خانوادهها را به سمت تشویق خانوادهها به صِرف مطالعه درسی سوق میدهد. او میگوید: «در گذشته در چارت آموزش و پرورش پُست کتابدار آموزشگاهی داشتیم ولی اکنون این پُست حذف شده است اگر کتابخانهای هم هست، بدون کتابدار سرویس ارایه میکند. اکنون مطالعه آزاد نقش و جایگاهی در آموزش و پرورش ندارد و پدر و مادر دانش آموزان هم رویکرد خود را با توجه به وضع آموزش و پرورش تنظیم می کنند».
نمونه رویکرد آموزش و پرورش که رفتار خانوادهها را شکل میدهد تاکید بیش از اندازه بر فرستادن دانش آموزان به مدرسههای تیزهوشان است.
رابطه کمبود مطالعه
و آسیب های اجتماعی
مشکلات اجتماعی در فارس کم نیست. نمونه ای که بیش از همه شهروندان روزانه با آن برخورد پیدا میکنند وضع رانندگی در فارس و خیلی مشکلات دیگر است. وقتی سرانه مطالعه پایین باشد چطور می توان به شهروندان شیوه درست رانندگی را آموخت؟ در این شرایط تنها یک راه میماند و آن جریمههای روز افزون است که آن هم نشان داده تاثیر دراز مدتی ندارد. چه اینکه همین که خودروها از دوربینها بگذرند دوباره در روی همان پاشنه پیشین میچرخد. مدیرکل نهاد کتابخانههای عمومی فارس میگوید: «بسیاری از مشکلات اجتماعی ما میتواند نتیجه نداشتن مطالعه باشد. ضمن اینکه به یاد داشته باشیم مطالعه نه تنها دایره واژگان کودک را افزایش میدهد بلکه آنان را خلاق و اثرگذار و مولد میکند. اگر بخواهیم از بسیاری مشکلات کنونی دوری کنیم، باید به افزایش مطالعه روی بیاوریم».
امروز، خبرهای فراوانی پیرامون آسیبهای اجتماعی که دانش آموزان را تهدید میکند منتشر میشود؛ برخی مدیران مدرسهها میگویند با آسیبهایی در نوجوانان روبرو میشوند که هرگز پیش از آن شاهد آن نبوده اند. اما اگر یک دانش آموز اهل مطالعه بود و دست کم بخشی از وقت خود را به جای پرسه زدن در خیابان و معاشرت با این و آن در فضای مجازی به مطالعه میگذراند آیا نه تنها با زندگی امروزی بهتر آشنا میشد بلکه روشهایی خلاقانهتر در زندگی در پیش میگرفت؟ بگذریم که امروز روشهای تازهای در درمان بسیاری از اختلالات روان شناختی به کار میرود که ریشه در مطالعه دارد؛ مانند قصه درمانی و داستان درمانی.

46