دکترمحمدرضا فخرروحانی، متولد قم و دکترای زبانشناسی از دانشگاه تهران دارد. او از اساتید دانشگاه قم و مترجم شعرهای عاشورایی و نیز کتاب سخنان امام حسین(ع) از مدینه تا کربلا اثر مرحوم آیت‌الله نجمی(ره) به زبان انگلیسی است.
کتاب و با عنوان Ashura Poems in English: Explained and Annotated منتشر شده و مورد استقبال خوبی در دیگر کشورها قرار گرفته است.
در این گفت‌وگو به موضوع چگونگی ترجمه این آثار درباره امام حسین (ع) و نیز برخوردهای مخاطبان اروپائی با این آثار پرداخته ایم.
*رویکرد غیرمسلمانان به قیام امام حسین(ع) و وقایع عاشورا چگونه است؟چه مشکلاتی در مسیر یافتن اشعار مرتبط با امام حسین علیه‌السلام در زبان انگلیسی داشتید؟
وقتی غیرمسلمانان با امام حسین(ع) برخورد می‌کنند، رویکرد اسلامی به آن ندارند، مثلاً به صفات برجسته انسانی امام بیشتر توجه می‌کنند، می‌گویند: امام حسین مظهر انسانیت است و آن‌هایی که با او جنگیدند چقدر خارج از انسانیت بودند، نتوانستند آن وجود تماماً نور را تحمل کنند و کاملاً موضوع را انسانی مطرح می‌کند، اما ما شیعیان موضوع امام حسین را به صورت درون دینی مطرح می‌کنیم و می‌گوییم: امام حسین قصد هدایت انسان‌ها را داشت اما عده‌ای نخواستند هدایت شوند، ولی غیرمسلمان‌ها با نگاهی کاملاً انسانی و حقوق بشری این جریان را مطرح می‌کنند، لذا ما وظیفه داریم با نگاه جهانی به قیام عاشورا بنگیریم و آن را مطرح کنیم چون طرف مقابل مسیحی، زردشتی یا بودائی است و اصل امامت را نمی‌داند، اگر اباعبدالله (ع) با زبان جهانی معرفی گردد، همگان پی به عظمت او می‌برند.
یکی از مشکلاتی که داشتم این بود، امکان دسترسی به زندگی‌نامه‌های برخی شخصیت‌های جهان که من اشعار ایشان راجع‌به امام حسین(ع) را یافته بودم، نداشتم، دلیل آن هم این بود با بودجه شخصی، این کارها را دنبال می‌کردم و بنابراین، اقامت من در حدود یک هفته تا ده روز بود و تنها یک بار بود که حدود بیست روز توانستم بمانم، این اقدامات برای کسی میسور است که بتواند مدت‌ها در آنجا بماند، این اشعار و مطالب را پیگیری کند و فرصت من اجازه نمی‌داد که دنبال این قضیه بروم، تا زندگی‌نامه فلان شاعر را بیابم و بدانم او در چه سده‌ای زندگی می‌کرده، بعضی شعرا هستند که کتابشان وقتی چاپ می‌شود، تاریخ دارد و یا خود شعر تاریخ دارد؛ ولی برخی این‌طور نیستند، اگر ما بخواهیم این‌ها را تاریخ بزنیم، من چنین امکانی نداشتم که بتوانم چند ماه بمانم و با خیال راحت این را پیگیری کنم.
*قدیمی‌ترین سندی که توانستید پیدا کنید مربوط به چه قرنی بود؟
قرن 18 میلادی مربوط یعنی حدود سال 1720 که یک شرق‌شناس اروپایی، راجع به ساختن مهر کربلا و جنبه‌های هنری به‌کاررفته در آن صحبت کرده، اگر بخواهیم به اسناد و مدارک بهتری دست پیدا کنیم، لازم بود چند ماه به این کشورها سفر کنم و به کتاب‌خانه‌های آنها دسترسی داشته باشم، درحالی‌که من روی بودجه شخصی خودم حساب می‌کردم، آن هم با حقوق معلمی؛ در همین حد هم که این‌ها را با دست خالی پیداکرده‌ام، کار بزرگی بوده است.
*آیا در بین کارهای خود به مقاتل و گزارش‌هایی از حادثه عاشورا در بین آثار غربیان و دیگران دست‌یافته‌اید؟
اتفاقاً در کنار این اشعار، کار دیگری که مدت زیادی مشغول جمع‌آوری مطالب آن هستم، انعکاس مقاتل در بین غیرمسلمانان است، شما گاهی می‌گویید شیعه یا سنی در فلان مقتل یا کتاب تاریخی، این‌چنین می‌گوید؟ این کارها انجام شده و من این‌ها را هم به‌عنوان ذخایر خودم نگه می‌دارم، اما یک هندو، بودائی مسیحی و یا یهودی درباره امام حسین(ع) چه گفته؟ من در بین جستجوهای ترجمه انگلیسی، گزارش اولین سفیر امپراتوری بیزانس در دربار بنی‌امیه را راجع به امام حسین(ع) پیدا کردم؛ در این گزارش، وی شرح می‌دهد این‌ها چنین جنایتی کرده‌اند، یا در زمان خلفای عباسی، دو نوع تاریخ نوشته می‌شد، در واقع دو نوع مورخ وجود داشتند، دسته‌ای مسلمان بودند که به عربی می‌نوشتند و دسته‌ای دیگر غیرمسلمان و غیر عرب بودند که نوشته‌هایشان فرق داشت، این‌ها تاریخ عربی را برای خوشایند خلیفه می‌نوشتند، البته نوعی دیگر از تاریخ هم بود که به زبان سریانی می‌نوشتند، که خلیفه و دیگران نمی‌توانستند زبان آن را متوجه شوند.
در یکی از این‌ها، گزارش بسیار زیبایی در مورد امام حسین(ع) آمده که وقتی جزئیات شهادت را نقل می‌کند، می‌گوید: لشگر آمد و بزرگ مردی از خاندان پیامبر(ص) خودشان را در کنار فرات تشنه کشتند، بعد او به امپراتور بیزانس گزارش می‌دهد که به همین دلیل بنی‌امیه شریک تجاری خوبی برای امپراتوری بیزانس نمی‌تواند باشد؛ چون انسانیت را حداقل برای شخصیتی که از خودشان است، رعایت نکرده‌اند.
خاطره دیگری عرض کنم، شعری به یکی از زبان‌های محلی هند است که به انگلیسی هم ترجمه شده، هندوها می‌گویند: اگر در شب عاشورا گریه کنی و ناراحت باشی، در آن دنیا زهرا (س) تو را به بهشت می‌برد و این را به‌عنوان یک آهنگ در مجالس خودشان می‌خواندند، انسان شیفته اخلاق بالایی است که نماد مظهر انسانیت باشد، آنها فاقد اعتقادات دینی اسلامی هستند، ولی به شخصیتی رسیدند که هر انسان عاقلی، عاشق آن شخصیت می‌شود، چرا که ایشان با زبان فطرت، با مخاطب خود صحبت می‌کند.
تورستن هایلن پژوهشگری در مکتب انسان‌شناسی فرانسوی، در رساله دکترای خود با عنوان شخصیت امام حسین(ع) بر اساس ترجمه انگلیسی تاریخ طبری، می‌گوید: من چهره‌های مثبت غالب اسطوره‌های دنیا را مطالعه کرده‌ام و به این نتیجه رسیدم که غالب این شخصیت‌های مثبت اسطوره‌ای، تخیلی هستند؛ اما ترجمه انگلیسی تاریخ طبری را که بررسی کردم، دیدم بهتر از تمام افرادی که در تخیل ملت‌ها به خوبی از آنها یاد می‌شود؛ نه در تخیل، بلکه در واقعیت، شخصیتی به‌نام حسین بن علی(ع) است.
در ادامه این رساله وقتی آقای تورستن هایلن به آنجا می‌رسد که لشگر حرّ با امام حسین(ع) برخورد می‌کند و ایشان دستور می‌دهد هر چه آب برای خودمان ذخیره کرده‌ایم به لشگر حرّ دهید، مکثی می‌کند و می‌گوید: این صحنه‌ای است که نه من، بلکه هیچ تئوریسین جنگ‌های دنیا از پس تحلیل آن برنمی‌آید!!، اگر هیچ نمادی برای حقانیت حسین بن علی(ع) نبود؛ همین نمونه بهترین دلیل بر صلح‌طلبی و حقانیت امام حسین(ع) است.
در ادامه می‌گوید: اصلاً نمی‌شود گفت؛ حسین بن علی(ع) جنگ‌طلب است، چون اصحاب حسین بن علی(ع) تمام تلاششان این بود لشگر خسته دشمن را سیراب کند و امام(ع) دستور دادند به این‌ها آب دهید تا از تشنگی نمیرند؛ در ادامه کلام خود می‌گوید: بهترین نکته درباره کم خردی لشگر بنی‌امیه همین بس که نفهمیدند کسی که اجازه نمی‌دهد این‌ها حیات مادی‌شان از بین رود، چگونه اجازه می‌دهد که آخرت‌شان از بین برود!
جناب هایلن در کلام خود حرف عجیبی می‌زند و می‌گوید: من تعجب می‌کنم، چه‌طور شیعه شخصیتی این‌چنینی دارد، اما برای چنین شخصیتی از تولد تا رحلتش، فیلم و یا سریال درخوری نساخته و شخصیت او را جهانی نکرده‌اند و یا به ادبیات جهان معرفی نشده است.
* کتاب سخنان امام حسین علیه السلام از مدینه تا کربلا را نیز به زبان انگلیسی ترجمه کرده‌اید؛ درباره این کار نیز توضیحاتی بدهید؟
مدتی بعد از جریاناتی که گفته شد؛ سفر حجی برای من پیش آمد، زمانی که از حج برمی‌گشتم در یک جلسه سخنرانی که مرا دعوت کرده بودند، متوجه شدم خطبه‌های امام حسین علیه السلام تا آن زمان به زبان انگلیسی ترجمه نشده یود و دوستی که در سفر حج همراه من بود در آن جلسه به من گفت: فلانی ما بحث ترجمه خطبه‌های امام حسین(ع) را به چندین نفر در ایران و خارج از ایران پیشنهاد کرده‌ایم عده‌ای قبول نکردند و عده‌ای هم که قبول کردند، ترجمه دقیقی ارایه ندادند. شما این کار را قبول کنید. کتاب؛ کتاب جا افتاده و معتبری بود، ولی هیچ‌وقت گمان نمی‌کردم که افتخار ترجمه‌اش را داشته باشم.
*روش کار شما در ترجمه این کتاب چگونه بود و چه دقت‌هایی را در این ترجمه مد نظر داشتید؟
در طول اینکار مقید بودم که با وضو باشم و رو به قبله بنشینم و یکی دو تا از زیارت‌نامه‌های آقا را بخوانم و بعد شروع به ترجمه کنم؛ از آنجایی که رشته من زبان است و وقتی می‌خواهیم، متنی را ترجمه کنیم باید مترجم مسلط بر متن و متن در اختیار او باشد، اما در اینجا امر معکوس بود و من در اختیار متن بودم، بخش‌هایی از متن را در سفرهای زیارتی به کربلا؛ ترجمه کردم چرا که در این مکان حس می‌کردم در محضر آقا هستم، پله‌پله این افتخار را پیدا کردم که اول مترجم تمام خطبه‌ها و نامه‌های حضرت به زبان انگلیسی باشم. صرف‌نظر از جنبه‌های اعتقادی، تاریخی و دینی حس می‌کنم، نفس ترجمه کردن این متون، آن چنان بردی در مجموعه تخصصی خودم به من داد که انجام دادن چندین پروژه سنگین علمی تخصصی در رشته من؛ در طی چندین سال هم هرگز نمی‌توانست این اوج علمی را به من بدهد، من فکر می‌کنم اگر کسی دنبال تعالی و رشد صرفاً علمی هم هست، غیر از درب خانه اهل‌بیت(ع) جای دیگری نباید برود.
*ترجمه این کتاب چه مدت زمان برد؟
دو سال و نیم طول کشید، خیلی جالب بود، وقتی انسان این خطبه‌ها و نامه‌ها را ترجمه می‌کند، مثل این است که در محضر آقا نشسته و حس می‌کند خیلی به آن پیام نزدیک شده وقتی می‌خواهید پیام چنین ابر مردی را به گوش دنیا برساند دیگر باید عمق ماجرا را فهمید و در این راه بود، من کتاب‌های فوق‌العاده زیادی را به فارسی و عربی مطالعه کردم خوشبختانه وقتی مشغول ترجمه بودم، مرحوم آیت‌الله نجمی در قید حیات بودند و یک بار کل کتاب را خدمت ایشان بازخوانی کردم، دست کم یک بار به طور کامل، خوب خواندم و تمام اشکالات را خدمت ایشان بردم و ایشان هم جواب می‌دادند و توضیحات شفاهی مرحوم آیت‌الله نجمی را در توضیحات کتاب آورده‌ام، یکسری توضیحات را خودم نیز اینجا آورده‌ام، برای اینکه کتاب به فارسی و متن به عربی و بقیه توضیحات آیت‌الله نجمی که اضافه‌شده به فارسی است.
روزی ترجمه کتاب تمام شد، روز تولد حضرت زینب (س) بود، بدون هیچ برنامه‌ریزی قبلی در چنین روزی ترجمه کتاب تمام شد از خدای متعال خواستم این آخرین خدمت من به امام حسین «علیه السلام» نباشد، و همین‌طور هم شد و پس از آن ترجمه انگلیسی کامل‌ترین مجموعه زیارت‌نامه‌ها و آداب زیارت امام حسین(ع) به زبان انگلیسی را آغاز کردم. صحبت‌ها و نامه‌های حضرت بسیار عمیق است به این آسانی نمی‌شود آن راترجمه کرد، مهم‌تر از همه، آخرین مناجات امام حسین(ع) به حضور پروردگار فوق‌العاده سنگین بود و وقت زیادی برای ترجمه دقیق آن صرف شد.
*چه‌طور شد که این کتاب را در انگلستان منتشر کردید؟
بعد از ویرایش نهایی، کتاب را برای یکی از دوستان در انگلستان ایمیل کردم, ایشان یکی از محققان ایرانی است که در انگلستان ساکن است، به من پیشنهاد کردند یک ناشر انگلیسی می‌تواند این کتاب را منتشر کند و پس از اطمینان از امانت داری این ناشر، قبول کردم؛ همان روز یا روز بعد، ایمیلی از طرف ناشر انگلیسی برایم ارسال شد و خیلی با احترام با من برخورد کردند.
ایشان نوشته بودند ما در حال بررسی کتاب شما هستیم، ارزیابی آنها این بود که ترجمه انگلیسی شما یک زبان فاخر ادبی است و عامه مردم از این زبان فاخر ادبی سر در نمی‌آورند؛ یعنی تخصصی نوشته‌اید و باید ساده‌تر بیان شود. من به ایشان گفتم: مسئله این است که شما توسط چه کسی می‌خواهید این متن را ساده تر باز نویسی کنید؟ گفتند: ما کتاب را به یک نویسنده انگلیسی می‌دهیم، ولی به دلیل اینکه او مسیحی بود، بعضی قسمت‌های متن را بد بازنویسی کرده بود و من مجبور شدم بعد از بازنگری و ساده کردن متن توسط آنها، یک بار دیگر این متن را ویرایش نهایی کنم؛ سرانجام این کتاب در سال گذشته منتشر شد.
*استقبال از این کتاب در اروپا چگونه بود؟
سال گذشته اول محرم بود حوالی یک ساعت به غروب به وقت ایران، خانمی از انگلیس با من تماس تلفنی داشت و حدود یک ساعت تلفنی در خصوص این کتاب با من صحبت کردند، ناشر انگلیسی به من گفت: شما نمی‌دانی چه کرده‌ای! ما می‌دانیم که این کتاب چه موجی ایجاد می‌کند و قبل از شما کسی نتوانسته که مجموعه کامل فرمایشات حضرت را به انگلیسی ترجمه کند و شما در صحنه جهانی اولین کسی هستی که توانسته‌اند این کار را انجام دهید.
در ادامه این ناشر انگلیسی اضافه کرد نکته این‌جاست ما حدود ده روز قبل خبر انتشار چنین مجموعه‌ای را در انگلستان اعلام کرده‌ایم بلافاصله تمام مساجد انگلستان اعم از شیعه و سنی خبر انتشار چنین کتابی را روی تابلوهای اعلاناتشان قرارداده اند؛ لذا یکی از چیزهایی که می‌توانست اثر زیادی داشته باشد، همان متن انگلیسی خطبه‌های حضرت بود، چرا که این اثر در انگلستان تاثیر زیادی بر روی مخاطبان خود داشت.
ناشر می‌‌گفت: ما در ابتدا این کتاب را برای انگلستان و ایرلند در نظر گرفته بودیم، درخواست‌هایی از آمریکا، کانادا، استرالیا، نیوزیلند و آفریقای جنوبی برای ما آمده است اما الآن باید یک بازاریابی بزرگ‌تری در این کشورها هم داشته باشیم. من به ایشان گفتم؛ ارزیابی خود شما چیست؟ جواب داد این کتاب در دانشگاه‌های اکسفورد و کمبریج نیز علاقمندان زیادی پیدا کرده به‌طوری که خیلی از دانشگاه‌ها این کتاب را جزو منابع درسی فوق‌لیسانس و دکتری قرار داده‌اند. البته این‌ها هنر امام حسین است.
*آیا جامعه مسیحیت نیز از این کتاب استقبال کردند؟
بله چون متن انگلیسی است، طبعا جامعه مسیحیت نیز از آن استقبال می‌کنند. دو استاد مسیحی کتاب مرا توقیع کرده‌اند که من آنها را می‌شناسم، در مجامع مسیحی آن‌هایی که از نشر این کتاب مطلع شده‌اند از این کتاب استفاده می‌کنند و انشالله قرار است به زبان‌های دیگر دنیا نیز ترجمه شود.
*ترجمه شما از کتاب سخنان امام حسین(ع) از مدینه تا کربلا چه مختصاتی دارد؟
این کتاب ترجمه تحت الفظی نیست، این را خدمت آیت‌الله نجمی نیز گفتم،اگر بخواهم کتاب شما را ترجمه تحت‌الفظی کنم خواننده‌ای نخواهد داشت، باید بگونه ای ترجمه کنیم که غربیان نیز بفهمند و این به هیچ‌وجه کار آسانی نبود و نیاز به روش‌های ابتکاری داشت، من فکر می‌کنم، این‌ها لطف حضرت است که این روش‌ها به فکر من رسید وگرنه این روش‌ها در هیچ کتاب روش تحقیقی و یا اصول و روش ترجمه وجود ندارد؛ هیچ محققی نیامده به چنین متنی مراجعه کند که اگر مشکلی پیش آمد، بگوید باید از این راه جلو رفت.
/6262
نظر شما