یکی از درسهای تاریخ، عبور دادن انسان از «سطح» به «عمق» است. رها کردن ظاهر و پرداختن به باطن. تفاوت سطح و عمق در تاریخ، آن است که گاه هزاران رخداد تاریخی و عمدتا سیاسی در سطح رخ می‌دهد که تنها تأثیر اندکی در عمق زندگی انسان دارد، اما اگر انسان به دقت در گذشته بنگرد، می‌تواند با عبور از این سطح، به عمق رسیده، آنچه را که اساس و پایه تحول یک قوم و یک ملت را تشکیل می‌دهد، بشناسد.
نخستین ویژگی «عمق» در میان ملت ها، «دوام» است، دوامی هزاران ساله که به این سادگی تحت تأثیر لایه‌های روئین و وقایع زودگذر قرار نمی‌گیرد و بنیاد یک ملت بلکه مللی را که در حاشیه یکدیگر زندگی می‌کنند، تشکیل می دهد. همیشه اجزائی از «تمدن و فرهنگ» برای بیش از هزاران سال باقی می‌مانند.
ویژگی دوم در توجه به عمق، پرداختن به «مشترکات» است نه متفردات. آنچه در عمق وجود دارد، ته نشین شدة فرهنگ در طول هزاران سال با تمرکز روی نقاط مشترک است، در حالی که آن چه در سطح رخ می‌دهد، تعارض میان ملل و نقاط اختلاف است.
در این میان، خلط میان سطح و عمق، همیشه اقوام را از مشترکات دور می‌کند، و آنان را به سوی سطحی‌نگری پیش برده، عوارض و پیامدهای ناشی از آن را به زندگی و تعامل منفی میان ملل تحمیل می‌کند. این که خداوند روی اصل «تعارف» میان «اقوام» تکیه می‌کند، برای درک همین مشترکات و عناصر و مؤلفه های با دوام است.
رخدادهای سی ساله اخیر در حوزه افغانستان و تا حدی ایران، از بس متنوع بود، ما را از پرداختن به عمق، آنچه دوام فرهنگ هزار ساله ماست و از پرداختن به نقاط مشترک، آنچه اساس در نزدیکی میان ملل است، باز داشت. پرداختن به آن رخدادها و تأثیر آن در مناسبات میان فرهنگ شرق آسیا، به ویژه رخدادهایی که سرزمین ما را میدان نزاع بیگانگان کرد، فرصت دیگری را می طلبد، اما آنچه ضروری است این است که ما از ظاهر بگذریم و به باطن برسیم و لایه‌های عمیق‌تر را مبنای کار خود قرار دهیم.
نکته‌ای که گذشت، تنها مربوط به ایران و افغانستان نیست، بلکه مربوط به یک حوزه فکری و تمدنی که بخش عمده‌ای از شرق آسیا را در بر می‌گیرد. در این حوزه تمدنی که بسا خود از حوزه های تمدنی کوچکتر اما متعامل تشکیل شده است، خلاقیت‌هایی در طول تاریخ بروز کرده و آثاری از خود در صحنه تمدن جهانی بروز داده که به نوبه خود قابل تأمل بوده و آثار آن امروزه مشهود است.
اگر مبنای ما برای تعریف «عمق» در یک حوزه تمدنی، دست کم هزار و پانصد سال باشد، اشتراکاتی که در آن وجود دارد، و در کشورهای عراق، ایران، افغانستان و تاجیکستان و ترکیه و برخی دیگر از دول هم جوار مانند هند و پاکستان وجود دارد، می‌تواند پایه‌ای برای بحث از یک تمدن منسجم و متحد با پدیده ها و ظاهری متفاوت باشد.
در این میان، نقش دین، مؤلفه‌های فرهنگ دینی از جمله عشق و خردگرایی و فلسفه و عرفان و کلام و دانش های دینی وابسته، نیز زبان عربی و فارسی و مهم تر از همه آداب و عادات و رسوم و شاید از همه با ارزش‌تر تولیدات ادبی و فکری در سطح «کتاب» بسیار اساسی است.
پرداختن به آثار مکتوب این حوزه تمدنی که به طور عمده در قالب دو زبان عربی و فارسی پدید آمده و بخشی از آن در زبانهای دیگر این نواحی خود را عرضه کرده، می‌تواند پایه‌ای برای رسیدن به «عمق» و گذر از سطح باشد.
تأسف برانگیز آن است که ما طی سالها، از این میراث غفلت کرده‌ایم و از فواید حفظ آنها بی‌بهره مانده‌ایم. جهل نسبت به داشت‌ها، سبب فاصله گرفتن از آن آثار و آموزه‌های نهفته در آنها شده و ما را به سوی اندیشه‌های سطحی و بیرونی سوق داده است. ما به جای آن که از ریشه تغذیه کنیم، متوسل به شاخ و برگ دیگران شده، آنها را دست‌آویز ماندن قرار داده‌ایم.
برداشتن هر قدمی برای تأمل در داشت‌های خود، به ویژه آثار مکتوب که تجربه‌های فشرده و پایدار بشری هستند، برای ما از نان شب واجب تر است. این کاری است که باید هرچه زودتر آغاز کرده و با جدیت دنبال کنیم.
همایش بین المللی میرات مشترک مکتوب ایران و افغانستان در کنار فعالیت های پراکنده‌ای که برخی از مؤسسات فرهنگی در ایران و افغانستان بدان مشغولند، برای ایجاد آشنایی و تفاهم بیشتر، برنامه‌ریزی برای تأسیس مؤسساتی با گرایش تحقیقات بنیادین، ایجاد زمینه تعامل میان نهادهای رسمی و مردمی برای بازشناخت میراث گذشته، و بویژه فراهم آوردن بستری برای گسترش فعالیت های مشترک پژوهشی و تحقیقاتی است. این کاری است که باید در این نشست سامان یابد و زمینه برای ادامه آن فراهم گردد.
بدون شک باید مانند این همایش برای عراق و ترکیه و تاجیکستان و همین طور کشورهایی مانند آذربایجان و پاکستان نیز برگزار شود. این کار، هماهنگی تمامی نهادهای رسمی و مردمی را که در این زمینه‌ها فعال هستند، همراه با اراده‌ای قاطع از سوی تصمیم‌گیران در عرصه فرهنگ می طلبد.
نظر شما