از میان مقوله‌های متنوع و متعددی که در سده اخیر در کانون اقبال و اهتمام پژوهندگان فرهنگ ایران قرار گرفته است، «حافظ‌پژوهی» بی‌گمان در زمره محبوب‌ترین‌هاست تا آنجا که برخی در برابر شوق و هیجان شدید عام و خاص به کار و بار ذهن و زبان جادووش خواجه شیراز فریاد «حافظ بس» برداشته‌اند، البته حق با حافظ‌شناس برجسته زمان ما، استاد بهاءالدین خرمشاهی است که معتقد است پربرگی کارنامه حافظ‌پژوهی هرگز مساوی و مساوق با پرباری آن نیست.
مرحوم استاد دکتر منوچهر مرتضوی، استاد سرشناس زبان و ادبیات فارسی و یکی از حافظ‌پژوهان عصر حاضر بود که در 9 تیر امسال درگذشت.
مشهورترین تألیف دکتر مرتضوی که اغلب ایشان را با این اثر می‌شناسند، کتاب «مکتب حافظ» یا مقدمه بر حافظ‌شناسی است. استاد بهاءالدین خرمشاهی درباره این کتاب نوشته است: «مکتب حافظ یکی از بهترین رهیافت‌ها به شعر حافظ و رمزگشایی از مفاهیم کلیدی و نمادهای اساسی هنر اوست. استاد مرتضوی صاحب تقدم فضل و فضل تقدم در طرح اساسی‌ترین مباحث حافظ‌پژوهی ـ از جمله عشق و رندی و ملامتی‌گری ـ است. مکتب حافظ طبق عنوان فرعی و فروتنانه‌اش «مقدمه بر حافظ‌شناسی» نام دارد؛ ولی در واقع مفتاح حافظ‌شناسی و از مراجع عمده و کلاسیک نوین در حافظ‌پژوهی است. در عالم حافظ‌پژوهی سه اثر قدیمی است که ارزش ماندگار و خدشه‌ناپذیری دارد: تاریخ عصر حاضر اثر شادروان غنی، حافظ شیرین‌سخن اثر شادروان معین و مکتب حافظ و هرگز هیچ حافظ‌پژوهی از آنها بی‌نیاز نیست.»
استاد مرتضوی در فصل‌الخطاب این کتاب آورده است: «جامعه ادبی و فرهنگی ایران، حافظ را از همان روزگار که دیوان و شعر او شناخته شده، هم شاعر و هم عارف شناخته و عوام و خواص با رسمی شناختن لقب «لسان‌الغیب»، او را یکی از اسراردانان و آگاهان از عوالم غیبی تلقی کرده‌اند. همه بحث‌ها در چاپ‌های پنجگانه کتاب مکتب حافظ از نظر پایه و اساس و محور برای اثبات و شناساندن ماهیت این سخنور بزرگ و شعر او بوده و نتیجه‌ای که گرفته‌ایم و در صحت آن شکی نداریم، این است که: اولاً حافظ غزل‌پردازی در ردیف دیگر غزلسرایان نبوده است. ثانیاً حافظ، عارفی در ردیف بزرگانی چون مولانا نیز محسوب نمی‌شود، بلکه شاعری غزلسرا است که بهره عظیمی از مفاهیم اساسی عرفان و طریقت داشته است. ثالثاً اگر بخواهیم او را با یک عنوان معرفی بکنیم، باید بپذیریم چنانکه خود به تصریحی مطلق بارها تأکید کرده، «رند» و مشرب شاعرانه‌اش نیز «رندی» بوده است.
این کتاب چنان که از عنوان به ظاهر فرعی و حقیقت اصلی آن، یعنی «مقدمه بر حافظ‌شناسی» برمی‌آید ـ کلاً مقدمه بر حافظ‌شناسی است و چند گامی درباره اینکه چگونه می‌توان حافظ را شناخت، نه اینکه خواسته باشیم تاریخ زندگی حافظ، روایات و افسانه‌های مربوط به حافظ و بالاخره جزئیات متعدد مربوط به حافظ، از قبیل کتاب‌ها و چاپ‌ها و نسخه‌های خطی و تصحیح‌های مربوط به دیوان را شرح دهیم، زیرا آن مطالب از سوی دانشوران و دانندگان و حافظ‌دوستان، از دوره خود حافظ از سوی تذکره‌نویسان، تا روزگار ما نوشته شده و در دست است. بنابراین در این آخرین چاپ، در حقیقت همان نظری را که در چاپ اول کتاب با مقدمه نوشته بودیم، تسجیل و تثبیت می‌کنیم؛ چون در همان چاپ اول نیز اجمالاً گفته شده بود. اینکه حافظ که بوده و هنر ؟ چه بوده، مطالبی است از یک سو بسیار پیچیده و از سوی دیگر بسیار روشن؛ زیرا ما حق نداریم بالای سخن خود حافظ سخنی بگوییم، یعنی او اگر گفته است «عاشق و رند و نظربازم و می‌گویم فاش» ما نمی‌توانیم تحقیق بکنیم که این سخن راست است یا دروغ و اگر از چنین اذعان و اعتراضی تعجب کردیم، باید علت تعجب خود را بررسی کنیم.
به همین علت یک بخش از باب اول کل کتاب به اینکه مشرب حافظ «رندی» و خود او «رند» بوده، تخصیص یافته است. اکنون خواننده می‌تواند سؤال بکند اگر چنین است و در پایان کتاب هم همین نکته تأیید شده، آیا آن همه مطلب درباره رندی حافظ کافی نبود؟ پاسخ ما این است که آن همه مطلب، بلکه کل کتاب، به قول معلم اول در مبحث «هنر نمایش» گره‌افکنی و گره‌گشایی، پس از عنوان نمایشنامه بوده است.»
کتاب حاضر مشتمل بر سه باب است با فهرست تفصیلی مطالب و یک دیباچه و یک مقدمه و چهار فهرست (نام‌های اشخاص، فرقه‌ها و گروه‌ها و اقوام و قبایل، مجلات و مقالات، اماکن).
مباحث باب اول شامل تحقیقات فشرده‌ای درباره ماهیت فلسفی و اخلاقی و اجتماعی و تجلیات گوناگون و روش‌های مختلف و تطور تصوف و ابتذال آن در دوره مورد بحث و مشخصات تصرف عابدانه و عرفان عاشقانه و تصرف مثبت و منفی و بحثی انتقادی درباره وجوه اختلاف و اشتراک مشرب حافظ و مشرب ملامتی و قلندری و بالاخره مختصات و اصول مکتب رندی است.
بخش‌های اول و دوم و چهارم از باب دوم که در حقیقت نمونه و مقدمه تحقیق در رموز و مصطلحات دیوان حافظ به شمار می‌رود، متضمن نکات اصلی و طرح اساسی مشرب عرفانی حافظ و مضامین عارفانه اشعار او و شرح و تحلیل چند مسئله مهم و کلی در شعر عرفانی فارسی و انعکاس همین مسائل و موضوع‌ها در آثار مولوی است و به عنوان متمم بخش دوم از باب دوم (پیراز از نظر خواجه شیراز) و تلمکه آن مبحث «تأثر خواجه حافظ از داستان شیخ صنعان» به طور جداگانه و مستقل مطرح شده است.
باب سوم متضمن بحثی نسبتاً دقیق درباره انواع مصطلحات و رموز دیوان حافظ و طبقه‌بندی آنها و بررسی استعمالات عنادی و ملامتی و تعیین شده و تشخیص رموز مکتب عرفان عاشقانه خواجه است. به گفته دکتر مرتضوی شاید مطالعه این سه باب برای آشنایی اجمالی و سطحی با مشرب ذوقی و عرفانی شعرای عارف ایران و اصول «عرفان عاشقانه» و مشخصات و مختصات مکتب و مشرب حافظ بسنده باشد.
قسمتی از مطالب باب دوم این کتاب (جام‌جم، پیر، عشق در دیوان حافظ و تأثر خواجه حافظ از داستان شیخ صنعان) به صورت سلسله مقالاتی در دوره‌های مختلف نشریه دانشکده ادبیات تبریز منتشر شده است و بخش‌های جام‌جم و پیر و عشق در دیوان حافظ، با یک مقدمه، به طور جداگانه در سال 1334 شمسی تحت عنوان «جام‌جم یا تحقیق در دیوان حافظ» انتشار یافته است.
دکتر مرتضوی در دیباچه این کتاب نوشته است: «تألیف کتاب حاضر نه ناشی از عزم و تصمیم است و نه برای ارضای هوس تألیف و نگارش و نه زاییده این اندیشه و تصور که با نگرش و نشر آن مکتب حافظ و مشرب وسیع او معرفی و گامی بزرگ در طریق حافظ‌شناسی برداشته خواهد شد، بلکه فقط مولود تشویق گروهی از دوستان ادیب و فاضل و حاصل تصادفات و توفیقات و فراهم آمدن تدریجی و طبیعی یادداشت‌های پراکنده‌ای است که در ضمن مطالعه بی‌پیرایة شخصی درباره حافظ و اشعار و مکتب او گردآوری شده... کتاب حاضر نه برای شفا سانیدن حافظ تألیف شده و نه از ادعا و گمان معرفی مکتب این شاعر مایه گرفته است، بلکه فقط مجموعه‌ای است مشتمل بر یادداشت‌ها و مطالبی که در جست و جوی مبانی حافظ‌شناسی و کشف الفبای کتاب مکتب حافظ فراهم آمده.»
قیمت این کتاب 25000 تومان است.
نظر شما