«علی‌نامه» ضدیتی با «شاهنامه» ندارد

داستان‌های حماسی در کل به چهار دسته کلی سرودهای تاریخی، حماسه‌های فکاهی، حماسه‌های اساطیری و حماسه‌های پهلوانی تقسیم می‌شود. حماسه‌های پهلوانی خود نیز به زیرشاخه‌های تاریخی، ملی، کیهانی و داستانی یا رمانتیک تقسیم می‌شود.در سبک‌شناسی حماسه غربی گزینه‌ای به نام حماسه دینی وجود ندارد. مثلا در توصیف چگونگی دستگیری مسیح(ع)، متون حماسی غربی کاملا از حالت مذهبی خارج شده و فضای جنگی به خود می‌گیرد.

به نظرم ساختار ادب حماسی غرب که ریشه در افکار ارسطو دارد نه نتها نمی‌تواند راهنمای فعلی ما باشد بلکه در دورانی چون قرون وسطا نیز نتوانست در تعالی ادبیات غرب موثر باشد. تفکر ارسطو مبنی بر منظوم بودن حماسه نادرست است، حماسه هم منثور است و هم می‌تواند منظوم باشد.با این حال درباره «علی نامه» و «شاهنامه» باید گفت که میان این دو اثر ادبی تعارضی وجود ندارد و هر دو حماسی و متعلق به فرهنگ ادبی مردم ایران هستند.

تفاوت این دو کتاب در این است که «علی نامه» تاریخی و شاهنامه داستانی است. ربیع، سراینده علی نامه تنها می‌گوید که شاهنامه افسانه و غیر واقعی است ولی او همواره به نغز بودن نظم شاهنامه معترف بوده است. به نظرم «علی نامه» هیچ ضدیتی با شاهنامه ندارد ولی نمی‌دانم تقصیر ربیع چیست که بزرگان ادب، «علی نامه» او را نقیصه و نظیره شاهنامه می‌خوانند.«علی نامه» نخستین تجربه شعر حماسی شیعه اثنی عشری است که از نظر قدمت تاریخ حماسه‌های شیعی و هم از نظر در برداشتن لغات نادر و ترکیبات فارسی کهن در کمال اهمیت قرار دارد، ولی تاکنون گمنام مانده و در کتاب‌های تاریخ به آن اشاره‌ای نشده است.

تاریخ کتابت این اثر نشان می‌دهد که حدود 100 سال بعد از سرایش شاهنامه فردوسی سروده شده است. منظومه «علی‌نامه» اثری است به سبک شاهنامه فردوسی، مربوط به اواخر قرن پنجم هجری که با موضوع دلاوری‌های حضرت علی (ع) در جنگ‌های صدر اسلام به نظم در آمده است.

*مدرس دانشگاه کالیفرنیا