رونق بازار داغ شایعات، بعد از انتخابات

بازار اخبار غیررسمی و شایعات علاوه بر آنچه درباره انتخابات پس از10 روز ادامه دارد با شایعات وقایع روزهای اخیر نیز عجین شده است. شایعاتی که بعضاً شنیدن آن تداعی‌کننده یک کلاغ و40 کلاغ می‌شود و گاهی در راستای پروژه‌های مظلوم‌نمایی آنقدر مضحک به نظر می‌رسد که ناظران بی‌طرف نیز بر کذب بودن آن اصرار می‌کنند.

از انتشار عکس جنینی که در زیر آن نوشته می‌شود مادر باردارش مورد اصابت گلوله قرار گرفته و بعد معلوم می‌شود اساساً عکس مربوط به فلسطین می‌شود تا خبرهای شنیده شده از بازداشتگاه‌ها... شایعاتی که بعضاً به دنبال افزودنی‌های بسیار به آن، از شنیدنش به شگفت می‌آییم و شاید سرگرمی مناسبی برای عصرهای داغ تابستانی به حساب آیند.

برخی اوقات منابع این اخبار بعضاً ضد و نقیض، سایت‌ها و وبلاگ‌ها و گاهی نقل قول‌های سینه به سینه است. در این میان کم نیستند رسانه‌های بیگانه که با اهداف خاص پیگیر داغ‌تر کردن شایعات و اخبار ضد و نقیض و نیز القا کردن آن به مخاطب در جهت دامن زدن به اغتشاشات داخلی ایران هستند.

اطلاع‌رسانی شفاف و شایعه
اما آنچه که باید به آن توجه داشت نحوه اطلاع‌رسانی مسائل رخ داده بعد از انتخابات دهم ریاست جمهوری است. همانگونه که این روزها در حال عبور از ناآرامی‌های گذشته هستیم و دو روز گذشته پایتختی آرام را تجربه کردیم باید به این مسئله توجه بیشتر داشت که با اصلاح نحوه اطلاع‌رسانی شفاف و بی‌پرده از بروز مجدد اینگونه مسائل جلوگیری به عمل آید.

چنانچه محمد سلطانی‌فر روزنامه‌نگار و استاد دانشگاه در گفت و گو با «خبر» با تأکید بر اینکه «شایعه جایی است که خبر نباشد» از «فقدان اخبار رسمی» و «بی اعتمادی و عدم وثوق جامعه نسبت به منابع رسمی منتشر کننده اخبار» به عنوان دلایل انتشار اخبار غیررسمی و شایعه یاد می‌کند. وی با اشاره به عدم اطلاع‌رسانی دقیق و کامل نسبت به تجمعات اعتراض‌آمیز هفته گذشته و انعکاس اخبار یک جناح سیاسی کشور توسط منابع خبری رسمی گفت: در حالی که خبری به مردم داده نمی‌شود نباید انتظار داشت که شایعه‌ای ایجاد نشود.

امیر محبیان روزنامه‌نگار و عضو شورای سردبیری روزنامه رسالت نیز در گفت‌وگو با «خبر» دو عامل «اشکال در نحوه اطلاع‌رسانی رسمی» و «داغ بودن محیط تولید خبر» را از عوامل رونق بازار شایعات در جامعه ایران نام برد و تصریح کرد: اگر محیط تولید خبر داغ شده و به عبارتی مسائل از جهت سیاسی و اجتماعی برای جامعه حساس شود و در عین حال اطلاع‌رسانی توسط رسانه‌های رسمی نتواند مردم را اقناع کند باعث فعال شدن کانال‌های غیررسمی می‌شود.

شایعات سازماندهی شده
محبیان در ادامه به عنصر جذابیت در شایعات اشاره می‌کند و خاطرنشان کرد: وقتی که جذابیت وجود داشته باشد مردم پیام‌هایی که به ذهنیت‌شان نزدیک‌تر است را انتخاب و جذب و حتی بازپخش می‌کنند و به همین صورت ممکن است دو حالت اتفاق بیافتد؛ یکی اینکه مردم بدون سازماندهی خاصی بر حسب نیاز روانی خود خبرهایی که می‌شنوند را جذب و جابجا کنند و یک حالت اینکه توسط سازماندهی خاصی پیام‌رسانی شده و در سطح جامعه توزیع شود و چون جامعه برای اقناع به آن نیاز دارد آن را پذیرفته و حتی در بازتوزیع آن نقش ایفا می‌کنند.

محبیان با اشاره به جریانات پشت پرده‌ای که از این جریانات بهره می‌برند افزود: آنان برای اعمال فشار از روش‌ها و شیوه‌های روانی استفاده کرده و به صورت سامانمند بدون اینکه مسئولیتی داشته باشند پیام خود را به نحوی که مطلوب‌شان است در جامعه توزیع می‌کنند.

نقش رسانه ملی
در حالی که صدا وسیما به عنوان یک رسانه پرمخاطب با رعایت اصل بی‌طرفی می‌تواند در جهت اطلاع‌رسانی دقیق سد راه بسیاری از این شایعات و نقل قول‌های کذب باشد ولی به جای رسیدگی به رسالت ذاتی خود پیگیر اثبات کذب یا صحت شایعات می‌شود. چنانچه که در حادثه حمله به کوی دانشگاه تهران به جای اطلاع‌رسانی، موشکافی و تبیین هویت و جایگاه هتاکان به حریم دانشگاه سعی داشته است که شایعه کشته شدن دانشجویان را پیگیری و تکذیب کند. عمل رسانه ملی در این مورد خود شایعات بسیاری را دامن زد چنانچه موج اخبار کوی دانشگاه تهران نقل هر محفل شد و هنوز بخش اعظم جامعه نسبت به آگاهی از حوادث اخیر در فقر به سر می‌برند.

تکنولوژی و شایعه
سلطانی‌فر با اشاره به راه‌های انتقال شایعات در گذشته به «خبر» می‌گوید: «شایعات در گذشته به شکل زیرزمینی مثل شب نامه‌ها و یا به شکل سینه به سینه نقل می‌شد ولی امروز این شب نامه‌ها به شکل وبلاگ‌ها، سایت‌ها، ایمیل‌ها و بعضاً اس‌ام‌اس‌ها منتقل می‌شود که به این ترتیب با تکنولوژی جدید بسیار قوی‌تر و وسیع‌تر منتقل و منتشر می‌شوند».

در حالی که با نزدیک شدن به روز انتخابات ریاست جمهوری سیستم انتقال «پیام کوتاه» توسط دولت قطع و تا کنون اقدام به فعال‌سازی آن نشده است و نیز در کنار توقیف و فیلتر سایت‌ها پس از روز انتخابات، بعضی روزها و در برخی ساعات استفاده از تلفن همراه نیز با مشکل مواجه شده است؛ باید از حجم شایعات و اخبار غیررسمی کاسته می‌شد. در صورتی که ما شاهد افزایش این حجم در غیاب این کانال‌ها بوده و هستیم. امیر محبیان با رد این قضیه که این سیستم‌ها با هدف اخلال در مسیر نشر شایعات مختل شده است، افزود: «این عمل به خاطر مسائل امنیتی انجام گرفته است نه به خاطر مسدود کردن راه انتقال شایعات».

اینکه اصل اختلال در شبکه پیام کوتاه شایعات بسیاری را دامن زد شکی در آن نیست، چنانچه در انتخابات ریاست جمهوری به دنبال نظارت بر روند اجرای انتخابات مدلی از سوی رقیبان دولت نهم پیش‌بینی شده بود که نیازبه سیستم پیام کوتاه بود و اختلال در این سیستم پیشتر از روز انتخابات از آن دست شایعاتی بود که به حقیقت پیوست. محبیان با تأیید تلویحی دامن زدن قطع پیام کوتاه به شایعات اذعان کرد که «قطع سیستم پیام کوتاه به عنوان شرایط ویژه تعریف می‌شود و احتمال اینکه حتی اثر منفی هم داشته باشد وجود دارد».

نافع شایعات
سلطانی‌فر در بخش دیگر اظهارات خود با بیان اینکه افرادی که به دنبال هیجان‌بخشی به جامعه هستند و نیز دنبال ایجاد جریانات خاص در کشور‌اند از شایعه‌سازی نفع می‌برند گفت: اما همه داستان همین‌ها نیستند، نیاز به اطلاع‌رسانی و اطلاعات یکی از دلایل عمده آنچه که شما اسم آن را منافع می‌گذارید، است.

این استاد دانشگاه ادامه می‌دهد: حتی ممکن است که خود منابع رسمی دنبال شایعه باشند، ‌یعنی دنبال گرفتن بازخورد یکسری مسائل هستند. به این ترتیب که خبری را به شکل شایعه یا به شکل ناقص مطرح می‌کنند تا بازخورد جامعه را ببینند.

پایان شایعات
اینکه بالاخره این بازار از رونق می‌افتد یا نه، سؤالی است که با وجود گذشت یک هفته از انتخابات ریاست جمهوری بدون پاسخ مانده است. شایعاتی که بعضاً به روند نا‌آرامی‌ها دامن زده و موجب سلب آسایش شهروندان می‌شود. پاسخی که سلطانی‌فر به این سؤال می‌دهد منفی است.

وی با تأکید بر اینکه هیچ زمان شایعات از رونق نمی‌افتند خاطر نشان کرد: این شایعات نه تنها پایان نمی‌پذیرد بلکه ممکن است گسترش نیز بیابد مگر اینکه مراجع رسمی اخبار رسمی و قابل قبول مردم را جایگزین اخبار شایعه‌ای کنند. با وجود اینکه نقش مداخله‌جویانه رسانه‌های بیگانه بر کسی پوشیده نیست، به نظر لازم می‌آید که رسانه‌های داخلی به اطلاع‌رسانی شفاف و صریح اهتمام بیشتری به خرج دهند.