مسلمانان ۵۰۰ سال قبل از گوتنبرگ، صنعت چاپ داشتند

۲۵ ژانویه سالروز چاپ نخستین کتاب جهان توسط گوتنبرگ مبتکر آلمانی است. زنده‌یاد جعفری‌مذهب مقاله‌ای با نام «سرنخ‌هایی از پیشینه چاپ نزد مسلمانان» داشت که در نشریه «پیام بهارستان» سال ۹۱ منتشر شده بود. این فرصت را غنمیت شمردیم تا این مقاله را برای زادروز این پژوهشگر توانمند تاریخ بازنشر کنیم.

اغلب نام هنرور آلمانی سده پانزدهم، یوهانس گوتنبرگ اهل ماینس، با اختراع هنر و صنعت چاپ اعتبار می‌یابد. شکی نیست که صنعت چاپ، تحولی بزرگ در ارتباطات انسانی و انباشت دانش به وجود آورد، اما واقعا این اختراع در سده پانزدهم در اروپا اتفاق افتاد؟ به نظر می‌رسد گوتنبرگ نخسـین کسی باشد که دســتگاه چاپ را ساخته اســت، اما اندیشه چاپ ـ یعنی تولید نسخه‌های متعدد از یک متن با انتقال آن از یک سـطح محکم به ســطوح نــرم اثر پذیر (به خصوص کاغذ)- بسیار قدیمی‌تر است.

چینی‌ها در اوایل سده چهارم میلادی این کار را انجام داده بودند و قدیمی‌ترین متن شـناخته شــده چاپی تاریخ‌دار، متعلق به سال ۸۶۸ است. این متن سوترای درخشان، کمتر می‌دانیم ترجمه‌ای چینی از متنی بودایی است که در حال حاضر در کتابخانه بریتانیا نگهداری شود. که کمی بیش از صد سـال بعداز آن، مسلمانان نیز متونی از جمله بخش‌هایی از قرآن را چاپ کردند. آنان هنر و صنعت کاغذسازی چینی را دریافتند و به طور گستردهای در سرزمینهای مسلمان پراکنده کردند که منجر به رشد عمدهای در تولید متون دستنوشته شده است.

اما یک نوع متن، هواداران گسترده‌ای داشت: این مجموعه شخصی بود از دعا، طلسمات، گزیده‌های قرآن و اســما الحسنی (نام‌های زیبای خدا)، که تقاضای زیادی در میان مسلمانان، از غنی و فقیر و باسواد و بیســواد داشـت. آنها به خصوص به عنوان تعویذ (رفع چشم زخم) مورد استفاده قرار می‌گرفت که اغلب لوله شده و در غلافی بود؛ بنابراین در مصر عصر فاطمی، این متون را در نوارهای کاغذی و در نسخه‌های متعدد تهیه می‌کردند. تعدادی از آنها توسط باستانشناسان در کاوش‌های فسطاط (قاهره قدیم) به دست آمده، و می‌توان برای آنها تاریخ سـده ۱۰ را تعیین کرد. نمونه‌های دیگر از جای‌های مختلف در مصر، که در آن آب و هوای خشک به حفظ آنها کمک کرده به دست آمده‌اند. سبک خط عربی استفاده شده در آنها، چیزی بین خط کوفی متأخر و نسخ کتیبه‌ای و انواع خطوطی است که در عصر مملوکان (سده ۱۳تا ۱۶) به کار می‌رفت.

یک نمونه خوب متأخر بر روی کاغذ ایتالیایی واترمارکدار از سده پانزدهم چاپ شده است؛ بنابراین چاپ مسلمان حدود پانصد سال ادامه داشت. ما نمی‌دانیم که آیا ممکن اســت این فعالیت بر اندیشه چاپ در اروپا تأثیر گذاشــته باشد. هیچ مدرکی وجود ندارد، اما با توجه به نخستین نمونه‌های چاپ کلیشه‌ای اروپایی این احتمال را نمی‌توان رد کرد. حتی پیشنهاد شــده اســت که کلمه ایتالیایی تاروچی tarocchi به معنی کارت‌های تاروت (که جزو نخستین آثار چاپ کلیشه‌ای در اروپاست)، ممکن است از واژه عربی طرش tarsh مشتق شده باشد، اما این نظریه بسیار سـهل‌انگارانه‌ است و شــواهد بیشتری لازم اســت که بتوان آن را پذیرفت. برخی از این اسناد چاپ شــده، طرح‌هایی کاملا پیچیده، سرلوح ها، خطاطی، حروف متقاطع، شکل‌های هندسی، هلال‌ها و استفاده از رنگ را نشان می‌دهند و تنوع فراوانی از انواع خط دارند.

حدود شصت نمونه از این قطعه عربی چاپ شده در کتابخانه‌ها و موزه‌های اروپا و آمریکا و تعداد نامشخصی در خود مصر به جای مانده است. یک نمونه در یک مجموعه خصوصی، ممکن اسـت در افغانسـتان یا ایران تولید شده باشد، جایی که از منابع تاریخی در می‌یابیم که پول کاغذی نیز در دوره مغولان در آنجا چاپ شـده بود. اشارات تاریخی یا ادبی کمی به تولید متون چاپ شـده وجود دارد: در اشــعار عربی از سده‌های ۱۰و ۱۴ به اســتفاده از طرش tarsh برای تولید نسخه از تعویذ اشاره شده است.

پیشنهاد شده که این واژه غیر کلاسیک عربی برای صفحات قلع با حروف برجسته یا حکاکی برجسته، به کار می‌رفته که برای چاپ اســتفاده می‌شده است، اما این امکان نیز وجود دارد که به سبک چینی بلوک چوبی مورد استفاده قرار می‌گرفته است. هنوز در تکنیک دقیق این کار شک وجود دارد. تردیدی نیست که مسلمانان از پنج سده قبل از گوتنبرگ، تمرین هنر و صنعت چاپ می‌کرده‌اند.