۰ نفر
۲۸ اسفند ۱۳۸۹ - ۰۷:۳۵

رسول جعفریان

صفی قزوینی، عالمی شیعی است که از ایران به هند مهاجرت کرد و به دربار اورنگ زیب راه یافت. وی به عنوان معلم دختر وی زیب النساء تعیین شد و تفسیری در چند مجله به نام این دختر و به اسم زیب التفاسیر نوشت.

صفی بن ولی قزوینی، عالمی است که در شرح حال شیعی، کمتر شناخته شده است. وی در کربلا به دنیا آمد، مدتی در قزوین بود، سپس به هند رفت و در دربار اورنگ زیب و منطقه کشمیر زندگی می‌کرد. مهم ترین اثر او زیب التفاسیر است که بدان مناسبت و به دلیل ناشناخته بودن آن اثر، مروری بر شرح حال وی و دیگر آثارش خواهیم داشت. سپس برای شناخت روش تفسیری وی، مقدمه این تفسیر را مرور خواهیم کرد.

استاد اشکوری (تراجم الرجال: 1/ 419) بر اساس نسخه ای از زیب التفاسیر، درباره وی ضمن اشاره به این که در 1029 به دنیا آمده و بعد از 1090 درگذشته، تولدش را در کربلا دانسته و افزوده است که مدتی در قزوین ساکن شد. مراحل تعلیم را سپری کرده، سپس به دهلی رفت و میان دهلی و کشمیر رفت و آمد داشت. در دهلی به دربار اورنگ زیب (سلطنت از 1067 - 1118) پیوست و روابطش با او نزدیک شده، به عنوان معلم زیب النساء، دختر ادیب و شاعره اورنگ زیب، او را تعلیم می‌داد و تفسیر زیب التفاسیر را به نام وی نوشت.

نگارش این تفسیر در رجب سال 1077 در شاه جهان آباد آغاز شده و مؤلف آن زمان 48 سال داشته است. (از اینجا سال تولد وی 1029 دانسته شده است). اینها مطالبی است که ایشان بر اساس مقدمه مجلدی از تفسیر وی که در اختیار ایشان بوده و عکس آن در اختیار ما قرار گرفت، در اینجا آورده‌اند.

در برخی از منابع، به زیب النساء بیگم (1043 ـ 1114) دختر اورنگ زیب که از زنان شاعر و عارف شناخته شده در هند است و هیچ گاه ازدواج نکرد [شرح حال وی را بنگرید در مقدمه دیوان زیب النساء «مخفی»، به کوشش مهین دخت صدیقیان، تهران، امیر کبیر، 1381] ، تفسیری به نام زیب التفاسیر منسوب شده که علی القاعده باید همین کتاب صفی قزوینی باشد که معلم او بوده و به امر وی نوشته است. در مقدمه آن کتاب، زیب التفاسیر به نام صفی الدین اردبیلی ضبط شده است (ص 9) (شرح حال مفصلی هم برای وی در مجله پیام زن (قم، دی ـ اسفند 1371، شماره های 10 ـ 12 توسط محسن سعید زاده نوشته شده است)!

آثاری که از [محمد] صفی قزوینی می شناسیم: انیس الحجاج: اما در باره کتاب انیس الحجاج (سفرنامه حج او در سال¬های 1087 ـ 1088) او که تاکنون به چاپ نرسیده، گزارشی در دانشنامه زبان و ادب فارسی در شبه قاره، در مجلد اول، [ص 670 ـ 673) ذیل انیس الحجاج آمده است. مؤلف آن مدخل که ظفرالاسلام است، اشارتی به زندگی وی نکرده هرچند از تفسیر و این که خلاصه‌ای از تفسیر فخر رازی است خبر داشته است. سپس گزارش مبسوطی از انیس الحجاج به دست داده است. امید است فرصت چاپ آن دست دهد. نسخه ای از آن در مجلس شورای اسلامی موجود است.

کنز الاسماء: آقابزرگ ذیل کنز الاسماء از صفی بن ولی قزوینی یاد کرده و این که این کتاب در سال 1090 نوشته شده است. این کتاب در شرح اسماء‌الحسنی است که 99 اسم است. نسخه ای از این کتاب در فهرست دانشگاه به شماره 2721 که در قرن یازدهم کتابت شده، موجود است.

زاد النجات: کتاب دیگری در اخلاق با عنوان زاد النجات دارد که نسخه ای از آن در مرکز احیاء تراث به شماره 4008 (از نسخه های مرحوم ارموی) موجود و کتابت آن در 25 جمادی الثانیه 1155 تمام شده است (دنا، 5: 1178).

شرح الاعتقادات: این اثر او در شرح عقاید شیخ صدوق است، و نسخه ای در یزد دارد که در نشریه دانشگاه تهران دفتر چهارم ص 460 معرفی شده است. (دنا، 6: 444). در معرفی کتاب آمده است که تألیف آن در 18 شوال 1090 انجام شده آن هم پس از:

انوار العرفات: که باید کتاب دیگر مؤلف باشد.

مرآت الاخلاق: کتاب دیگری هم در اخلاق با عنوان مرآت اخلاق دارد که نسخه ای از آن در مشهد (فهرست دانشکده ادبیات، ش 4) دارد (دنا: 9: 336).

شرح مناجاة الامام زین العابدین: این اثر رساله‌ای که در هند تألیف کرده و آقای اشکوری از آن یاد کرده است. علی القاعده ایشان باید نسخه آن را جایی دیده باشد که متأسفانه در تراجم از منابعشان یاد نمی کنند. (تراجم الرجال، ج 1، ص 419).

تحفه الاخیار: این اثر او که در تاریخ جهان از عهد باستان تا شاهان معاصرش در هند بوده، به نام تذکرة الاحباب نامیده شده و نسخه‌‌ای ناقص از آن در فهرست نسخه های خطی کتابخانه شخصی میبدی (کرمانشاه) (سید احمد اشکوری، قم، 1387، دفتر سوم، ص 35، ش 563) معرفی شده است. نسخه‌ای دیگر از همان کتاب به شماره 78 در فهرست نسخه های خطی کتابخانه دانشگاه اصفهان آمده و در وصف آن گفته شده: تاریخ عمومى مختصرى است به ترتیب وقایع تاریخى و سالها،مشتمل بر تاریخ پیامبران و پیامبر اسلام وائمه علیهم السلام وخلفا و پادشاهان است. این نسخه نیز ناقص و تا سال 620 هجری را دارد.

از این آثار و نیز تولد وی در کربلا بر می‌آید که وی یک عالم شیعی است، گرچه در دوایر شیعی چندان شناخته شده نیست. اما این که چگونه در دربار اورنگ زیب که پادشاهی است سنی و سختگیر نفوذ کرده و حتی مربی زیب النساء این زن مشهور شده است، باید اظهار شگفتی کرد. به نظر می‌رسد وی تقیه پیشه کرده و همین تلخیصی هم که از تفسیر فخر رازی نوشته و نیز آنچه در انیس الحجاج از خود بروز داده، حکایت از همین امر دارد.

از زیب التفاسیر نسخه‌ای در ایران شناخته شده نبوده و به همین دلیل نه تنها آقابزرگ یادی از آن نکرده بلکه در دنا هم یادی از آن نشده است. ارجاعی که در مدخل انیس الحجاج توسط ظفرالاسلام به زیب التفاسیر داده شده (مستورخان، 539) وجود نسخه‌ای از آن را نشان می‌دهد. نسخه ای از آن در کتابخانه آیت الله گلپایگانی موجود بوده است که به عنوان جزء اول شناسانده شده و به شماره 832 (فهرست قدیم گلپایگانی: ج2 ص 97) ثبت شده است.

در فهرست مشترک پاکستان، نیز تنها مجلد نخست زیب التفاسیر معرفی شده است. منزوی نوشته است: زیب التفاسیر: محمد صفی بن ولی قزوینی که انیس الحجاج را در دهلی در 1087/1676 (ریو 3: 980) و تحفه الاخیار را در 1076/1666 و شرح اعتقادات صدوق را در شاهجهان آباد 1090/1679 (نسخه‌ها: 2/963) نگاشته است. به دستور شاهدخت زب النساء (م 1113/1701) دختر اورنگ زیب (1069 ـ 1118) که گفته بود تفسیری مختصر و جامع بنگارد (ن. ک. برگل که می‌گوید: تفسیر مفصلی است و جلد پنجم آن را در 1081 /1670) و جلد آخر آن را گویا در 1087/1676) به انجام رسانده است). (بنگرید: برگل، 1: 193، ش 71 f 53 R ـ استوری 1ک ش 49 ـ ریو 3: 980 انیس الحجاج ـ بودلیان 1810 زیب التفاسیر سوره 8 تا 12 گویا به خامه نگارنده. گنج بخش: 1: 46 ش 874، نسخ خوش سده 12 ـ 13 جلد 1 انجام افتاده، 253ص.

متن کامل را اینجا بخوانید.

60

 

برای دسترسی سریع به تازه‌ترین اخبار و تحلیل‌ رویدادهای ایران و جهان اپلیکیشن خبرآنلاین را نصب کنید.
کد خبر 137951

نظر شما

شما در حال پاسخ به نظر «» هستید.
9 + 3 =