کودکان، آینه‌های نخستینِ بازتاب مفهوم «وطن»اند. آن‌چه در ذهن کودک ایرانی از ایران نقش می‌بندد، صرفاً برگرفته از کتاب‌های درسی و نقشه‌های جغرافیایی نیست، بلکه حاصل مجموعه‌ای از آموزش‌های رسمی، گفت‌وگوهای رسانه‌ای، بازنمایی‌های فرهنگی و نمادهای هویتی است. در این میان، سکوت رسمی و عمومی نسبت به مسئله‌ی جزایر سه‌گانه ایرانی خلیج فارس (تنب بزرگ، تنب کوچک و ابوموسی)، نه‌تنها به خلأ اطلاعاتی در ذهن کودک ایرانی منجر شده، بلکه در ابعاد عمیق‌تر، ممکن است موجب کمرنگ شدن حس تعلق ملی، تضعیف انسجام هویتی و بی‌تفاوتی نسلی نسبت به حاکمیت سرزمینی شود.
در جهانی که مفاهیم وطن، هویت و مرزهای جغرافیایی با مفاهیم هویت دیجیتال و جهانی‌شدن در حال بازتعریف‌اند، کودک ایرانی نیاز دارد تا وطن خود را بشناسد، به آن افتخار کند، و احساس مشارکت در صیانت از آن داشته باشد. نادیده‌گرفتن آموزش عمومی درباره‌ی جزایر سه‌گانه، نقض ضمنی «حق بر هویت ملی» کودکان و فروکاستن تدریجی حس تعلق و مسئولیت‌پذیری در آنان است.
در ماده ۸ پیمان‌نامه جهانی حقوق کودک، دولت‌ها موظف‌اند هویت کودک شامل تابعیت، نام و روابط خانوادگی را به‌رسمیت شناخته و از آن حمایت کنند. هویت ملی بخشی از این هویت کلی است که باید از آغاز شکل‌گیری شخصیت کودک مورد حمایت قرار گیرد. بر اساس یافته‌های روان‌شناسی رشد، به‌ویژه نظریات اریکسون (Erikson)، شکل‌گیری «هویت» در کودکان نیازمند سازوکارهایی چون:
1. آموزش آگاهانه و مستمر درباره‌ی تاریخ و جغرافیای کشور؛
2. حضور نمادهای ملی در محتوای رسانه‌ای و آموزشی؛
3. مشارکت کودک در تجربه‌های اجتماعی با بار هویتی (مانند جشن‌های ملی، سفرهای سرزمینی، گفت‌وگو درباره‌ی میراث فرهنگی).
نبودِ گفت‌وگوی رسمی درباره‌ی جزایر سه‌گانه و حذف تدریجی آن از محتوای عمومی و آموزش رسمی، به مثابه سکوتی نظام‌مند در برابر یکی از مهم‌ترین نقاط مناقشه‌برانگیز سرزمینی ایران است.
مطالعه‌ی تطبیقی محتوای ۵ سال اخیر کتاب‌های درسی مقطع ابتدایی نشان می‌دهد که جزایر سه‌گانه هیچ‌گاه به‌عنوان بخشی مستقل و مهم از خاک ایران معرفی نشده‌اند. در کتاب‌های جغرافیا، تنها نامی گذرا از خلیج فارس آمده و تمرکز بر شهرهای بزرگ و نمادهای کلی است. همچنین بررسی محتوای رسانه ملی و شبکه‌های پرمخاطب در بازه‌ی زمانی ۱۳۹۸ تا ۱۴۰۳ (با استناد به گزارش‌های تحلیلی مرکز پژوهش‌های رسانه‌ای صدا و سیما) نشان می‌دهد که کمتر از ۰.۲٪ از برنامه‌های کودکانه به مفاهیم سرزمینی خاص و به‌ویژه جزایر ایرانی اختصاص یافته‌اند. در حوزه‌ی شبکه‌های اجتماعی و محتوای بومی نیز، تولیدکنندگان کودک‌محور به موضوعات سرگرمی یا مذهبی محدود شده‌اند و هیچ فضای گفت‌وگویی درباره جزایر سه‌گانه برای کودک ایرانی طراحی نشده است.
از منظر روان‌شناسی تربیتی، شناخت مرزهای وطن یکی از مهم‌ترین ابزارهای رشد احساس امنیت در کودک است. سکوت رسمی درباره بخشی از سرزمین، نوعی بی‌ثباتی ادراکی ایجاد می‌کند که در بلندمدت به کاهش احساس تعلق و بی‌تفاوتی نسلی نسبت به امنیت ملی می‌انجامد. همچنین، کودکانی که در معرض آموزش آگاهانه درباره مفاهیم میهن‌دوستی، مرزهای جغرافیایی و چالش‌های ملی قرار نمی‌گیرند، بیشتر مستعد پذیرش روایت‌های خارجی، تحریف‌های ژئوپلیتیکی و هویت‌های بدیل (مجازی یا فرامرزی) هستند. یافته‌های میدانی از برخی مدارس در مناطق جنوبی کشور نشان می‌دهد که بیش از ۶۵٪ از دانش‌آموزان ابتدایی، تفاوت میان جزایر سه‌گانه و سایر جزایر را نمی‌دانند و حتی برخی گمان می‌کنند این جزایر متعلق به کشور دیگری هستند. این نشانه‌ای هشداردهنده از خلا آموزشی و پیامدهای اجتماعی آن است.
مسئولیت حقوقی دولت در قبال آموزش سرزمینی کودک
اصل ۳۰ قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران دولت را موظف به فراهم آوردن آموزش رایگان برای همه ملت ایران تا پایان متوسطه می‌داند. این آموزش باید در خدمت حفظ استقلال، تمامیت ارضی و هویت فرهنگی باشد. بر اساس ماده ۳ سند تحول بنیادین آموزش و پرورش، یکی از اهداف راهبردی، «تقویت هویت ملی و انقلابی» دانش‌آموزان عنوان شده است. نپرداختن به جزایر سه‌گانه، با این هدف راهبردی در تعارض آشکار است. همچنین، بر اساس ماده ۶ قانون حمایت از حقوق کودکان و نوجوانان (۱۳۹۹)، دولت مکلف است از «مصالح عالیه کودک» در سیاست‌گذاری‌ها حمایت کند. یکی از این مصالح، حضور فعال کودک در گفت‌وگوی ملی درباره‌ی سرزمین و هویت است.
مسئله‌ی جزایر سه‌گانه، تنها یک مناقشه‌ی بین‌المللی نیست؛ بلکه بخشی از «هویت فرهنگی و سرزمینی نسل آینده‌ی ایران» است. سکوت رسمی، رسانه‌ای و آموزشی درباره‌ی آن، نه‌تنها یک عقب‌نشینی ژئوپلیتیکی، بلکه یک آسیب جدی به روان، ذهن و هویت کودکان ایرانی است. پیشنهادهای کلیدی برای اصلاح این وضعیت:
1. بازنگری در محتوای کتاب‌های درسی برای آموزش سرزمینی در مقطع ابتدایی؛
2. تولید انیمیشن، کتاب و محتوای کودکانه درباره‌ی جزایر ایرانی؛
3. تعریف هفته‌ی «آشنایی با مرزهای وطن» در تقویم مدارس؛
4. الزام رسانه ملی به تولید برنامه‌های مستند یا داستانی درباره‌ی جزایر سه‌گانه؛
5. برگزاری سفرهای دانش‌آموزی مطالعاتی به استان هرمزگان؛
6. راه‌اندازی کمپین‌های مردمی برای آموزش عمومی در فضای مجازی؛
7. گنجاندن مفاهیم حاکمیت ملی در برنامه درسی دوره ابتدایی و متوسطه؛
8. تدوین لایحه‌ی حمایتی برای ارتقاء آموزش حقوق ملی در مدارس.
کودک امروز، مسئول امنیت و انسجام فردای ایران است. اگر امروز به او نگوییم که «تنب بزرگ» بخشی از سرزمین اوست، فردا شاید با بی‌تفاوتی از کنار تاریخ بگذرد.
*حقوقدان، مدرس دانشگاه و پژوهشگر حقوق بین‌الملل کودکان
نظر شما