به گزارش خبرگزاری خبرآنلاین به نقل از ایبنا، کتاب «ایران ساسانی در بستر عهد باستان متاخر» مجموعه سخنرانی‌های دانشگاه آکسفورد به کوشش تورج دریایی و ترجمه مهناز بابایی سومین مجموعه ایران در عهد باستان متاخر است که از سوی نشر حکمت سینا منتشر شده است.
این کتاب مجموعه مقالاتی درباره جنبه‌های مختلفی از جهان ساسانی است که در سال ۲۰۱۴ میلادی در دانشگاه آکسفورد ارائه شد. در این مجموعه، پژوهشگران برجسته حوزه‌های گوناگونی چون سکه‌شناسی، تاریخ ،تاریخ هنر، ادبیات پهلوی و مطالعات زرتشتی دریافت‌های مهمی را درباره شاهنشاهی ساسانی، تاثیر و ارتباط آن با تمدن‌های همجوار و نیز تحولات داخلی این شاهنشاهی در طی چهار سده حکمرانی ساسانیان بر فلات ایران و پیرامون آن ارائه کرده‌اند.
نوری جدید در تاریخ اجتماعی دوره ساسانیان
تورج دریایی در کتاب ایران ساسانی در بستر عهد باستان متاخر با پیگیری شکل‌گیری نهادهای اداری و اجرایی در ایران از زمان اردشیر بابکان تا یزدگرد سوم، یعنی از بنیانگذار سلسله ساسانی تا آخرین پادشاه این دودمان، کوشیده تا به بخشی از تاریخ که اغلب نادیده گرفته می‌شود، یعنی تاریخ اجتماعی نور جدیدی بتاباند. نگاه به فراز و نشیب‌ها و تلاش‌های جانشینان یزدگرد سوم برای ساختن حکومت ایرانی تقریبا یک قرن پس از سقوط ساسانیان به دست اعراب، یکی دیگر از جنبه‌های پژوهش دریایی است که با بهره‌گیری از منابع جدید به آن پرداخته است. آن‌چه برای تورج دریایی مهم بوده و جان پژوهش‌های وی را تشکیل داده، با سرنوشت ایران امروز پیوند عمیقی دارد.
به گفته وی، دوره ساسانی مسئول چیزی است که ما اکنون از آن به عنوان ایران، ایرانی بودن و تمدن ایرانی یاد می‌کنیم. به عبارتی می‌توان گفت مفهوم ایرانشهر و طرح تمدن ایرانی، از دوره ساسانی به جا مانده و تثبیت شده است.
هویت‌یابی امروزی که در نمونه اخیرش مکتب ایرانی نامیده می‌شود، نشان‌دهنده این است که جست‌وجو و تعمق در عصر ساسانی چیزی بیش از یک گردش تاریخی بوده است. تورج دریایی به عنوان مورخ ایرانی عصر ساسانی، استاد تاریخ ایران باستان و دارنده کرسی هاوارد باسکرویل، سخنرانی‌های پربار و ارزشمندی در موضوع ایران ساسانی در بستر عهد باستان متاخر داشته است که مجموعه سخنرانی‌های دانشگاه آکسفورد او در کتاب گردآوری شده است. او موضوعات را به طور کامل بررسی می‌کند و در عین حال یافته‌های تحقیق خود را به زبانی روان و قابل درک به مخاطبان خود منتقل می‌کند.
شاهنشاهی ساسانی اهمیت و جایگاهی مشابه با امپراتوری روم
مطالعات ساسانی تاریخچه‌ای تیره و تار دارد در حالی که تاریخ امپراتوری روم شرقی بسیار مورد توجه محققان بوده است. شاهنشاهی ساسانی که اهمیت و جایگاهی مشابه با امپراتوری روم در عهد باستان متاخر داشته است کمتر مورد توجه بوده و همواره تحت‌الشعاع مطالعات تاریخ اسلام قرار گرفته است. این عدم تعادل ناشی از چندین عامل است: روم و تمدن آن به لحاظ تاریخی به عنوان بخشی مهم و ذاتی از تمدن اروپا و به میزانی کمتر سنت آمریکایی تبیین شده است. از سوی دیگر ساسانیان اغلب نادیده گرفته شده و یا به عنوان مقدمه‌ای بر تاریخ اسلام تلقی می‌شوند. سایر ملل در منطقه خاور نزدیک به دلایل ناسیونالیستی و منافع خاص تاریخی از هرگونه ارتباط با ساسانیان به‌شدت گریزان شده‌اند یکی از دلایل عمده این امر این است که شاهنشاهی ساسانی که ایرانشهر سرزمین امپراتوری ایرانیان نامیده می‌شد می‌توانست ادعای ایرانیان در عصر حاضر را نسبت به کشورهای افغانستان عراق و جمهوری آذربایجان بیان کند.
با این حال شاهنشاهی ساسانی یک گروه وسیع از مردم با سنت‌های مختلف قومی زبانی و مذهبی را گرد هم آورد و آن‌ها را در امنیت و صلحی نسبی برای مدت چهار قرن نگه داشته است. نهادهایی که در این دوره توسعه یافتند مهم هستند زیرا آن‌ها ارتباط میان خاور نزدیک باستان و جهان اسلام تشکیل می‌دهند. ساسانیان همزمان وارث سنت بین‌النهرین باستان و همچنین سنت‌های اشکانی و هلنیستی بودند، در حالی که براساس سنت زرتشتی دارای دیدگاهی پارسی‌محور نسبت به جهان بودند. شکل‌گیری ایده ایران ایرانشهر به عنوان سرزمینی که دارای مرزهای مشخص است و ارتقای زبان فارسی به عنوان یک واسطه ادبی و زبانی در سراسر جهان ایرانی عراق و پارس تا افغانستان و فراتر از آن بعضی از دستاوردهای فرهنگی ساسانیان است.
بدون حضور ساسانیان در منطقه‌ای که امروزه آسیای مرکزی نامیده می‌شود، ادبیات کلاسیک ایرانی در قرن نهم و دهم میلادی هرگز به چنان توفیقی دست نمی‌یافت. در رأس شاهنشاهی ساسانی شخص شاهنشاه قرار داشت. در اوایل دوره ساسانی خاندان او به خدایان منسوب بود همان‌طور که قدرت روحانیون زرتشتی رفته‌رفته افزایش یافت یک شخصیت دنیوی و سپس شخصیتی حماسی از پادشاه برکشیده شد. در اوایل حکومت ساسانیان دربار شامل ملکه، شاهزادگان و شهدختان، نجیب‌زادگان خونی و همچنین پادشاهان محلی بود. با گذشت زمان شاهزادگان در امر حکومت استان‌ها به کار گرفته شدند و همراه با آن نظام اداری کارآمدی برآمد که در آن روحانیون زرتشتی به منظور حفظ نظم و جمع‌آوری مالیات‌ها مشارکت داده شدند.
مسئله‌ای پیچیده در دنیای دینی ساسانیان
دنیای دینی ساسانیان مسئله‌ای پیچیده‌تر بود. براساس شواهد سکه‌شناسی و آثار هنری به جای مانده ما می‌دانیم که دین زرتشتی به عنوان مذهب رسمی در امپراتوری ساسانی شناخته شده بود، اما ادیانی همچون یهودیت، مسیحیت و سایر فرقه‌های مذهبی به عنوان بخش‌هایی مهم در این امپراتوری چند قومی و چند زبانی شناخته شده بودند.
عظمت و شکوه پادشاه به همراه وجود فره سلطنتی وحدت و یگانگی در سراسر شاهنشاهی را به ارمغان می‌آورد. وجود تشریفات سلطنتی و افسانه‌های قهرمانانه احساس ترسی آمیخته با تصدیق و احترام را در میان مردمان نسبت به شخص شاهنشاه ایجاد می‌کرد.
همان‌طور که جهان آن روزگار تغییر می‌کرد ساسانیان نیز دچار تغییر و تحول شدند. ظرفیت آن‌ها برای انطباق به این معنی بود که آن‌ها قادر به بقای خود از زمان حضور رومیان و کوشان در دوران اولیه و سپس برآمدن هون‌ها و ترکان در قرن پنجم و ششم میلادی و همچنین حملات قبایل عرب در جنوب بودند. پروژه‌های ساخت دیوار، پرداخت مبالغ نقدی به کوچ‌نشینان در مناطق شمالی و پادشاهی‌های متحد در جنوب ابزار مهمی بود که برای پیش‌برد سیاست خارجی از آن‌ها استفاده می‌شد. ساسانیان به شکلی عمده موفق به کنترل کردن قدرت رومیان و نیز قبایل عرب هفتالیان و ترک‌ها بودند. تنها زمانی که ساسانیان فراتر از موجودیت خود قصد داشتند یک امپراتوری آفریقایی اوراسیایی را در قرن هفتم میلادی بسازند، شاهنشاهی شروع به افول کرد از بین بردن دولت متحد عربی لخمیان در جنوب، یکی از عوامل اصلی بود که در کنار اقدامات کورکورانه ساسانیان منجر به وقایع فاجعه بار در آفریقا- اوراسیا شد.
اهمیت سکه‌شناسی ساسانی
مقالات ارائه‌شده در این مجلد به جنبه‌های گوناگونی از تاریخ ساسانیان می‌پردازد. میشائیل آلرام اهمیت سکه‌شناسی ساسانی در درک ما از تاریخ ساسانی و همچنین اهمیت شرق را برای درک تغییر در تبلیغات و ضرب سکه نشان داده است. او چنین استدلال می‌کند که در حالی که تعامل میان هون‌ها در باختر، کابل، قندهار و ساسانیان روشن بوده است از دست دادن و به دست آوردن این مناطق از سوی ساسانیان تا زمان رسیدن قدرت به ترک‌ها در کابل در قرن هفتم، کمتر مشهود بود. هنگامی که ترک‌شاهان سکه‌های خود را ضرب می‌کردند، از رسم‌الخط پهلوی استفاده می‌کردند. با گذشت زمان و هنگامی که خراسان تگین‌شاه در قرن هشتم میلادی به قدرت رسید، نمادهای زرتشتی و ساسانی بر روی سکه‌ها دوباره ظاهر شدند. رتبیل‌های زابل نیز تاثیر پولی آن‌ها در شرق همچنان زنده ماند. همان سنت را استفاده می‌کردند با وجودی که قدرت ساسانیان از بین رفت. ماتیو کانیا و جاناتان هاردی در موضوعی کاملا متفاوت به بررسی معماری و طراحی باغ در کاخ‌های ساسانی براساس متدهای تکنولوژی بسیار مدرن پرداخته‌اند. این مقاله به کاخ خسرو دوم در قصرشیرین و اهمیت آن در طول مسیر شرقی تا طاق بستان و کنگاور توجه دارد. تصاویر زیبای سه‌بعدی به برخی از کاخ‌های افسانه‌ای از دوره ساسانی در بین‌النهرین و شمال شرقی ایران حیاتی دوباره بخشیده است.
استدلال ساسانیان برای نبرد با رومی‌ها
تورج دریایی در مقاله‌ای درباره آخرین جنگ بزرگ در عهد باستان متاخر بحث کرده است؛ در حالی که تاریخ‌پژوهان درباره ایده نبرد حق در بخشی از امپراتوری روم شرقی آگاهی دارند این مقاله بر مبنای استدلال ساسانیان برای نبرد با رومی‌ها نگاشته شده است. با توجه به سنت‌های زرتشتی ایرانی، «کینه» (ken) بین رومی‌ها و ایرانی‌ها دارای تاریخ طولانی‌ای بود که تا زمانی که یک طرف یعنی ساسانیان موفق به پیروزی نهایی نشده است، نمی‌توانست برطرف شود. علاوه بر این دیدگاه دنیای ساسانیان سه‌گانه و نه همچون رومیان دیدگاهی دوگانه بوده است.
وجود اوستا در عهد باستان متاخر
آنتونیو پانائینو به سنت زرتشتیان در طول دوره ساسانی، یعنی وجود اوستا در عهد باستان متاخر پرداخته است. پانائینو بحثی مفصل درخصوص معنای کتاب چهره‌های مختلف ادبی که در آن وجود دارد و اصطلاحات استفاده‌شده در طول دوره ساسانی فراهم کرده است. او نشان می‌دهد که آن‌چه برای رساله زرتشت اهمیت داشت حفظ کلمات مقدس بود که قدرت و اثربخشی داشت. طبق گفته پانائینو مراسم مذهبی زرتشتی عمدتا بدون هیچ متن نوشته‌شده‌ای برگزار می‌شده است. این موضوع بر قدرت حافظه، یعنی یک جنبه بسیار عالی در دین زرتشتی دوره ساسانی متکی بود.
استفاده از منابع ارمنی توسط ایران‌شناسان
جوستو تراینا از دریچه منابع ارمنی، ساسانیان را مورد بحث قرار می‌دهد. او مقاله خود را با تحلیل انتقادی استفاده از منابع ارمنی توسط ایران‌شناسان آغاز می‌کند. او سپس به بحث درباره جایگاه کتاب آگاتانگلوس و موسی خورنی درخصوص ظهور سلسله ساسانی پرداخته است. وی نشان می‌دهد که اشراف ارمنی که از خاندان اشکانی بودند، نسبت به این گذشته تاریخی خود حساس بودند و رویدادهای گذشته را به شیوه و دیدگاه خود به‌ویژه ظهور اردشیر در قرن سوم میلادی پردازش می‌کردند.
دانش مذهبی زرتشتیان در دوره ساسانی
آرش زینی با پژوهش در یکی از مشهورترین کتب پهلوی (دینکرد) به بررسی فلسفه مدرسی در دین زرتشتی در عهد باستان متاخر پرداخته است. زینی پیشنهاد می‌کند که زند بیش از صرفا یک ترجمه بود و معنای عمیقی داشت. بنابر گفته وی زند به معنی داشتن دانش مخفی بود که به عنوان یک دیوار استعاری در اطراف دین دانش مذهبی زرتشتیان در دوره ساسانی را شکل می‌داد.
کتاب «ایران ساسانی در بستر عهد باستان متاخر» مجموعه سخنرانی‌های دانشگاه آکسفورد به کوشش تورج دریایی و ترجمه مهناز بابایی در ۲۲۷ صفحه و قیمت ۲۸۰ هزار تومان از سوی نشر حکمت سینا منتشر شده است.
۲۵۹
نظر شما