آثار و فواید و حکمت‌های عزاداری ماه محرم و صفر

به گزارش پایگاه فکر و فرهنگ مبلغ،حجت الاسلام امیر علی  حسنلو، استاد حوزه و  مدیر گروه تاریخ و سیره مرکز مطالعات و پاسخگویی به شبهات حوزه های علمیه در یادداشتی به تبیین ضرورت عقلی و دینی عزاداری و توسل به امام حسین(ع) پرداخت، مشروح این یادداشت به شرح زیر است: 

بنا بر روایت شبستان،آنچه در شرع ثابت شود مغایر عقل نیست و عقل سلیم تابع شرع ودین است و منافاتی بین احکام شرع وعقل نبوده است؛ چون اساس دین و احکام دین ویکی از منابع استخراج احکام شرعی عقل است و یکی از پایه های دستورات دین، دست آورد های عقلی است؛  

پیشینه عزاداری و گریه  در اسلام 

عزاداری  کردن و مصیبت و غم غصه از وجود خود انسان وفطرت اوست؛ انسان ذاتا در وجود خود بالقوه هم عزادار وغصه دار می شود و هم خوشحال  ومسرور این  غرایز و ابزارها در ذات انسان و آفرینش او  نهاده شده است؛ چرا که آدم بعد از دوری از بهشت و ترک اولی  وتمرد از فرمان حق  مدتها محزون بود و گریست؛ همه موجودات هم از شادی و غم بر خوردارند؛ براساس آیات قرآن آسمانها و زمین نیز گاهی گریه می کنند و غصه دار هستند.

درادیان گذشته هم گریه وماتم وعزاداری بوده است؛ لذا عزاداری و گریه ضمن اینکه برای وجود انسان فایده هایی نیز دارد چنانکه خنده و شادی نیز برای وجود انسان مفید هست؛ ابراز احساسات برای انسان یک نیاز هست؛ بنابراین اصل گریه وشادی هردو در جای خود آلام هست؛

بی گمان گریستن بر درگذشتگان و عزاداری برای آن امری برخاسته از احساسات وعواطف انسانی است که در نهاد هر انسانی وجود دارد. این شیوه در سیره و سنت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و ائمه اطهار علیهم السلام نیز به کرات دیده می شد. لذا اصل عزاداری در اسلام  یکی از آیین های دینی به شمار می آید؛

۱-گریه پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله سال‌ها بعد از وفات مادرش آمنه و در کنار مزار او شاهد خوبی برای این بحث می‌باشد. بنابر نقل منابع شیعی و اهل سنت رسول خدا صلی الله علیه و آله سال‌ها بعد از بعثت و همراه اصحاب خود به زیارت قبر مادر عزیز خود آمنه در ابواء رفت و در کنار قبر مادرش بسیار گریست، به گونه‌ای که همراهان حضرت نیز از شدت گریه پیامبر صلی الله علیه و آله به گریه افتادند.    

رسول خدا صلی الله علیه و آله در مواردی که یکی از خویشاوندان و یا دوستان خود را از دست می‌داد، برای آنها گریه و اقامه عزا می‌کرد.  

۲-پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله پس از درگذشت حضرت ابوطالب، عموی با ایمان و حامی بزرگ خود که پدر امیرمومنان علی علیه السلام بود بسیار متاثر و عزادار شد و به این خاطر بسیار گریست.   در همین سال یعنی دهم بعثت علاوه بر حضرت ابوطالب، همسر پیامبر یعنی حضرت خدیجه نیز از دنیا رفت که این دو مصیبت بر آن حضرت بسیار سنگین بود و آن سال را سال غم و اندوه (عام الحزن) نامید.   به بیان امروزی آن حضرت آن سال را سال عزا و مصیبت دانست.

۳-وقتی یکی از نوه‌های پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در خردسالی از دنیا رفت. رسول خدا صلی الله علیه و آله به همراه سعد بن عباده، معاذ بن جبل، ابی بن کعب، زید بن ثابت و جمعی از یاران به منزل دختر عزادار وغم دیده  خویش رفت، پیامبر صلی الله علیه و آله کودک را در بغل گرفت و به شدت گریست. به گونه‌ای که اشک از چشمان مبارک حضرت سرازیر گشت؛ سعد با مشاهده گریه پیامبر صلی الله علیه و آله با تعجب پرسید: چرا گریه می‌کنید؟ رسول خدا صلی الله علیه و آله در پاسخ فرمود: «ترحم بر این کودک است که خداوند در دل بندگان خود رحمت قرار می‌دهد، و خداوند بندگان رحیم خود را مورد رحمت قرار می‌دهد». 

۴-پس از جنگ احد وقتی رسول اکرم صلی الله علیه و آله وارد شهر مدینه شد، مشاهده کرد که زنان انصار در سوگ شهدای خود عزاداری کرده و گریه می‌کنند. از هر خانه ‌ای که از اهل آن کسی شهید شده بود صدای نوحه و گریه شنیده می‌شد، اما از خانه عموی پیامبر یعنی حمزه هیچ صدائی شنیده نمی‌شد. (چون حمزه زن و فرزندی نداشت تا بر او گریه کنند) آن حضرت فرمود: از همه خانه‌ هایی که کسی کشته شده صدای گریه می ‌آید لکن حمزه چون کسی را ندارد برای او گریه و زاری نمی‌شود. وقتی خبر به زنان انصار رسید جمع شده و برای حمزه عزاداری کرده و گریستند. وقتی رسول خدا صلی الله علیه و آله شنید زنان انصار برای حضرت حمزه گریه و عزاداری کردند، در حق آنان دعا کرد.    

۵-همچنین پس از کشته شدن جعفر بن ابوطالب (برادر امام علی علیه السلام) در نبرد موته، پیامبر صلی الله علیه و آله به خانه او رفت و با حضور خویش تسلی دل خاندان او گردید، آن حضرت به هنگام خروج سخت بی‌تاب شد و چنین فرمود: «سزاوار است بر مثل جعفر گریستن، پس گریه کنندگان بر همچون جعفر بگریند».  یعقوبی مورخ در این باره می‌نویسد: رسول خدا صلی الله علیه و آله خود خبر شهادت جعفر بن ابی طالب را به خانواده‌اش داد و حضرت فاطمه سلام الله علیها نیز همراه رسول خدا صلی الله علیه و آله بود و با خانواده جعفر بن ابی طالب شروع به گریه و عزاداری کرد. به گونه‌ای که رسول خدا صلی الله علیه و آله در حالی که ردای خود را می‌ کشید و بی‌اختیار اشک می‌ ریخت بیرون رفت و می‌ گفت: زنان گریه کننده، باید بر جعفر گریه کنند. سپس پیامبر صلی الله علیه و آله به حضرت فاطمه سلام الله علیها گفت فاطمه جان برای خانواده جعفر خوراکی فراهم ساز که آنها گرفتار و عزادار هستند. حضرت فاطمه سلام الله علیها نیز سه روز برای آنان خوراک تهیه کرد و این در میان بنی هاشم معمول شد.  

 ۶-بنابر نقل دیگری رسول خدا صلی الله علیه و آله در تشییع جنازه یکی از مسلمانان حضور داشت و زنان عزاداری و گریه می‌کردند. عمر بن خطاب صدای گریه زنان را شنید برآشفت و آنان را از گریستن نهی کرد. اما پیامبر صلی الله علیه و آله به عمر فرمود: عمر کاری به آنان نداشته باش. آنان را به حال خود واگذار که چشم‌ها اشکبار و دل‌ها مصیبت دیده و داغشان تازه است.    

۷-ابراهیم تنها پسری بود که در مدینه نصیب رسول خدا صلی الله علیه و آله شد، اما در یکسالگی درگذشت و پیامبر را در غم فقدان خویش به سوگ نشاند. بنابر نقل منابع شیعی و سنی پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در ماتم فرزندش گریه کرد و در برابر پرسش کسانی که از علت گریه آن حضرت پرسیدند، فرمود: «چشم می‌گرید و قلب می‌سوزد و جز آنچه مورد رضایت خدا است نگوییم. ای ابراهیم! ما در فراق تو در اندوهیم».  بنابر نقل تاریخ نگاران و سیره نویسان هنگامی که ابراهیم در حال احتضار بود، پیامبر صلی الله علیه وآله وارد خانه شد و او را در دامن مادرش دید. او ر اگرفت و در دامان خود خواباند و فرمود: «ای ابراهیم! کاری از ما ساخته نیست، سپس اشک چشمان آن حضرت را فرا گرفت و فرمود: ما در فراق تو اندوهناکیم، چشم گریان است و قلب سوزان و آنچه خشم خدا را موجب شود بر زبان نرانیم و اگرنبود که مرگ حق است و وعده ایست صادق و راهی است که همه باید بروند، اندوه ما بر تو صد چندان از این بود». 

۸-در سیره ائمه اطهار علیهم السلام هم گریه و عزاداری دیده می‌شود. امیرمومنان علی علیه السلام پس از رحلت رسول خدا صلی الله علیه و آله و در هنگام غسل دادن آن حضرت اشک می‌ریخت و عزا و اندوه خود را جاودانه می‌دانست.   در هنگام دفن پیامبر صلی الله علیه و آله نیز امیرمومنان در سوگ آن حضرت عزادار بود و فرمود: همانا شکیبایی نیکوست جز در غم از دست دادن تو، و بی تابی مکروه است، جز در اندوه مرگ تو، مصیبت تو بزرگ است و مصیبت‌های پیش و پس از تو ناچیزند.   

۹-حضرت زهرا سلام الله علیها نیز پس از رحلت پدرش رسول خدا صلی الله علیه و آله عزادار شده و می‌ گریست و می‌ گفت: ای پدر، تو به پروردگارت نزدیک شدی و دعوتش را اجابت نمودی. پدر جان اینک، بهشت فردوس مأوای تو است.   

۱۰-طبق روایت معتبر اهل سنت بعد از شهادت و خاکسپاری امیر مؤمنان علیه السلام، فرزند بزرگ آن حضرت، یعنی امام حسن علیه السلام در میان مردم و جمعیت عزادار و سوگوار کوفه حاضر شد و خطبه‌ای ایراد کرد. بر اساس این گزارش‌ها امام حسن مجتی علیه السلام با لباس مشکی و عمامه سیاه به صورت افراد عزادار در میان مردمی که به سوگ امام نشسته بودند ظاهر شد و ضمن خطبه‌ای به بیان فضائل بی‌نظیر امیرمومنان علی علیه السلام پرداخت.   

این روایت، به خوبی علاوه بر عزاداری امام حسن علیه السلام در سوگ پدرش به صراحت سیاه‌پوشی امام را ذکر می‌کند که از عمق مصیبت و عزادار بودن آن حضرت و بقیه اهل بیت علیهم السلام نیز حکایت دارد؛ چرا که لباس سیاه با عزادار بودن سازگاری دارد.

۱۱- همه ائمه برای امام حسین مجلس عزاداری بپا کرده وگریسته اند؛ امام سجاد (ع) عمری برای پدرش و شهدای کربلا وخانواده اش گریست  آن حضرت  که خود در واقعه کربلا حاضر بود و شاهد شهادت مظلومانه پدر و یارانش بود از هر فرصتی برای زنده نگه داشتن خاطره عاشورا و یاد امام حسین علیه السلام و یارانش استفاده می‌کرد و حتی هنگام نوشیدن آب به شدت می‌گریست و به این وسیله برای شهید مظلوم کربلا عزاداری می‌کرد. بعد از امام سجاد علیه السلام که تا آخرین لحظات زندگی خود بر مصیبت پدرش گریه و عزاداری می‌کرد.    سایر ائمه اطهار علیهم السلام نیز علاوه بر ترغیب و تشویق برای گریه و اقامه عزای برای امام حسین علیه السلام  خود نیز برای مصایب کربلا عزاداری می‌کردند.  ؛ امام باقر (ع) امام صادق (ع) امام کاظم (ع) همه اینها ضمن اینکه عزاداری کرده اند برای امام حسین (ع) عزاداری  گریه کرده وعزاداری نموده اند و مردم را سفارش به عزاداری کرده اند؛ امام رضا (ع) به پسر شبیب که از یاران وشاگردانش بود فرمود ای پسر شبیب برای هرچیزی می خواهی گریه کنی برای حسین گریه گریه کن 

بی تردید، یکی از سنّت‌های مهم در عزاداری ائمه اطهار را باید برای شهادت امام حسین علیه السلام دانست. حتی براساس نقل منابع پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله پیش از واقعه کربلا برای مصائب و چگونگی شهادت فرزندش امام حسین علیه السلام در مناسبت‌های گوناگون گریه کرده است.  

گذشته از تمام موارد فوق برپایی عزاداری و گریه برای از دست رفتگان در روایات شیعه نیز دیده می‌شود. به چند مورد  اشاره می شود :

امام موسی بن جعفر علیه السلام فرمودند: «هرگاه مؤمنی از دنیا برود، فرشتگان و جایگاهی که در آنجا خدا را عبادت کرده و درهای آسمان که اعمال وی از آن بالا رفته است بر او می‌گریند و شکافی در اسلام پدیدار می‌گردد که چیزی نمی‌تواند آن را پر کند؛ چراکه مؤمنان همانند دیوار اطراف شهر و نگهبان اسلامند».  

امام صادق علیه السلام فرمود: «هنگام ماتم و عزا، بانوان برای اشک ریختن نیاز به شیون و زاری دارند، اما شایسته نیست سخنان بیهوده و باطل بگویند».  

در این باره امام کاظم (علیه السلام)، امام رضا(علیه السلام) می فرماید: هنگامی که محرم فرا می رسید، پدرم هرگز با حالت خنده و تبسم دیده نمی شد و ده روز اول محرم به همین شکل بود تا این که روز دهم و روز عاشورا فرا می رسید و این روز، روز مصیبت و حزن و گریه او بود و می فرمود: عاشورا روزی است که جدّم حسین- علیه السلام - را شهید کردند.  

عزاداری امام رضا- علیه السلام :دعبل خزاعی می گوید: در ایام دهه ی محرم به محضر آقا و مولای خود، علی بن موسی- علیه السلام -، در مرو شرفیاب شدم و آن حضرت را در حالی که اصحابش دور او نشسته بودند، محزون یافتم. وقتی حضرت مرا دید فرمود: مرحبا بر تو دعبل! مرحبا بر کسی که با دست و زبانش ما را یاری می کند؛ سپس حضرت مرا در کنار خودش جای داد و فرمود: ای دعبل! دوست داری شعر بخوانی؛ زیرا  این روزها ایام غم و اندوه بر ما اهل بیت و روز شادی دشمنان ما، به ویژه بنی امیه، است؛ سپس برخاست و پرده ای بین ما و اهل بیتش زد و آنان را پشت پرده نشاند تا بر مصیبت جدّش حسین- علیه السلام - گریه کنند؛ آن گاه رو به من کرد و فرمود: ای دعبل! مرثیه بخوان! تو یاور ما و مرثیه سرای ما هستی، تا زمانی که زنده ای. در این هنگام دعبل مرثیه سرایی را آغاز کرد.

امام زمان (ع) براساس برخی نقلها  ونقل ناحیه مقدسه که منتسب به حضرات  ابن الرضا (ع) شب وروز در عزای جدش گریان و مرثیه خوان است؛  براین اساس  عزاداری و گریه آثار تمدنی و علمی  و فرهنگی  و آثار معنوی زیاد و پرشماری دارد که  درفرصت مناسبت  دارای مطالب بسیار مفصل می باشد.