به گزارش پایگاه فکر و فرهنگ مبلغ، «مقتل هشام کلبی» از نخستین و کهن‌ترین مقتل‌های عاشورا به حساب می‌آید. این کتاب احتمالا در اواخر سده دوم یا اوایل سده سوم هجری نگاشته شده است. دانشمندان قدیم مانند ابوحنیفه دینوری و بلاذری، و حتی طبری، از اخباری که زنجیره آن به نقل هشام بن محمد کلبی می‌رسد، در آثار خود استفاده کرده‌اند. کلبی از نظر دقت تاریخی و آشنایی با اقوام عرب زبانزد بود. او در این مقتل سعی در بازگو کردن روایات معتبر و گزارش‌های مبتنی بر شواهد مکتوب یا زبانی داشته است. گرچه برخی اخبار، دستخوش افزودگی و نقل‌قول‌های غیرمستقیم بعدی شده، اما کلیت ساختار روایت عاشورا نزد کلبی «منسجم و با سند» گزارش شده است. زبان او در این اثر ساده و گزارش‌محور و فاقد فضاسازی عاطفی و خطابه‌ای است.
درباره مؤلف
هشام بن محمد بن سائب کلبی (متوفی ۲۰۶ یا ۲۰۴ هجری قمری / حدود ۸۲۱ میلادی)، مشهور به ابومنصور کلبی، از بزرگ‌ترین نسب‌شناسان، مورخان و محدثان قرن دوم هجری است. او اهل کوفه بود و آثار متعددی درباره‌ی تاریخ عرب، انساب، سیر، و وقایع صدر اسلام به زبان عربی تألیف کرد.
هشام کلبی به خاطر تألیف صدها کتاب شهره است. مهم‌ترین حوزه‌های موضوعی آثارش شامل تاریخ انساب قبایل عرب، فتوح، مقتل‌ها، اخبار اهل بیت، و سیره پیشوایان است. در میان این آثار، اثری به نام المقتل یا مقتل الحسین (ع) به هشام کلبی نسبت داده شده است.
متن و وضعیت نشر
اصل کتاب مقتل الحسین کلبی به طور مستقل امروزه در دسترس نیست. آن‌چه باقی مانده، یا به صورت پراکنده در منابع بعدی مانند «تاریخ طبری»، «انساب‌الأشراف» بلاذری، «اخبار الطوال» دینوری و برخی جوامع حدیثی و تاریخی دیگر به نقل از هشام کلبی آمده است. در نتیجه، اطلاعات ما درباره مقتل عاشورا نزد هشام کلبی عمدتا از طریق نقل‌هایی است که نویسندگان سده‌های بعد، عبارات یا روایت‌هایی از او را آورده‌اند. مثلا محمد بن جریر طبری (در تاریخش) وقتی سخن از واقعه عاشورا می‌آورد، جمله‌هایی با این صدر می‌نویسد: «حدثنی هشام بن محمد قال أخبرنی أبی…» و رخدادها را جزئی و مستند نقل می‌کند.
اهمیت تاریخی مقتل کلبی
بخش عمده‌ای از گزارش‌های مستند و نسبتا دقیق عاشورا (مثلا نام کشته‌شدگان، جزئیات میدان نبرد، خطبه‌ها، سفارش‌ها) نخستین‌بار به واسطه کلبی به تاریخ‌نگاران بعدی رسیده است. مقتل هشام کلبی از جهت سندیت و بی‌پیرایگی، به مقتل ابومخنف بسیار نزدیک است، گرچه حجم مقتل ابو مخنف بیشتر بوده و نقل‌های نقل‌شده از آن در منابع بعدی پرشمارتر است. پژوهشگران معاصر، به علت قدمت منبع و جایگاه هشام کلبی، روایت‌های نقل‌شده از او را از نظر تاریخی و متنی، نقطه شروع مقایسه با سایر مقاتل قرار می‌دهند.
محتوای مقتل به روایت کتاب‌ها
گرچه متن مستقل مقتل الحسین کلبی در دست نیست، اما مهم‌ترین اتفاقات و روایت‌هایی که به او منتسب شده است با این بخش‌ها شناخته می‌شود:
حرکت امام حسین از مکه به کربلا
شرح همراهان و اسامی اصحاب
جزئیات توقف در منازل بین راه
گفت‌وگوها و نامه‌نگاری‌ها
مشاهدات عینی از روز عاشورا و نحوه شهادت شهدا
شرح شهادت امام حسین (ع)، نقل وقایع پس از شهادت و حوادث بازماندگان
مقتل حسین علیه‌السلام نوشته هشام بن محمد کلبی گرچه به طور مستقل در دست ما نیست، اما سهم بزرگی در شکل‌گیری روایات عاشورا دارد، به‌ویژه از طریق نقل‌قول در تاریخ طبری، انساب الاشراف، و سایر آثار. این کتاب نزد پژوهشگران به عنوان یکی از جدی‌ترین منابع تاریخی برای وقایع عاشورا تلقی می‌شود، مخصوصا برای تحلیل انتقادی و مقایسه با سایر گزارش‌های تاریخی.
مقایسه‌ای با مقتل ابومخنف
ابو مخنف اثر خود را حدود یک قرن بعد از واقعه کربلا نوشته و روایاتش نسل‌دومی هستند. کلبی تقریبا یک نسل بعد از ابومخنف است (نیمه دوم سده دوم هجری)
ابومخنف، مبتنی بر نقل مستقیم گزارش می‌کند (حدثنی…). او به منابع کوفی، شاهدان و وابستگان نزدیک واقعه به‌ویژه خاندان‌های کربلا و کوفه اتکا دارد. کلبی نیز از اسناد مشابه (پدرش محمد بن سائب کلبی، راویان قبایل، شیوخ عرب؛ برخی گذر از پدر به خودش) استفاده می‌کند. علاوه بر این‌که رویکرد نسب‌شناسی او باعث شده در مشخصات و لیست‌ها (شهدای کربلا، قبایل، اقوام) قوی‌تر عمل کند.
در سبک روایت، از نظر اکثر محققان (شیعه و سنی) روایات عاشورایی ابومخنف دارای تحلیل و جزئیات عمیق‌تر احساسی و تاریخی است. او به فضای گفت‌وگوها، مناظره‌ها، دلایل روانی حاضران می‌پردازد. مثلا اکثر خطبه‌ها، مناجات‌ها و مکاتبات عاشورا (نقل طبری) از ابو مخنف است. اما روایا ت کلبی غالبا غیراحساسی، خشک، موجز و بیشتر «گزارش‌محور» است. با این حال او به دلیل تسلط بر علم انساب در تعیین اسامی شهدا و لیست‌بندی‌ها دقیق‌تر عمل کرده است.
در مورد جایگاه دو مقل در منابع باید گفت، روایت‌های ابوخنف ستون اصلی «تاریخ طبری» و «انساب الأشراف» هستند و اهل سنت و مکتب تاریخ‌نگاری کوفه بیشترین پرداخت را به او دارند. از این سو اعتبار علمی کلبی در نسابه بودن و نقل‌های تاریخی باعث شده دانشمندانی چون دینوری و بلاذری، روایت‌های او را نیز در کنار ابومخنف نقل کنند، اما تعداد نقل‌ها معمولا کمتر است.
نقاط قوت و ضعف هر یک از این دو مقتل نیز را می‌توان این‌گونه برشمرد:
نقاط قوت ابومخنف: ۱- قدمت روایت‌ها؛ ۲- نزدیکی زمانی و مکانی به وقایع عاشورا؛ ۳- روایت صریح با سند و سلسله راویان (قل فلان حدّثنی فلان)، ۴- روایت‌های گسترده‌تر و بسیار تأثیرگذار بر تاریخ‌نگاران بعدی؛ ۵- استناد «محققان» (شیعه و سنی) به روایات او به عنوان «اصل» یا هسته اولیه مقاتل.
نقاط قوت کلبی: ۱- استناد شفاف و دقیق در نسب شهدا و جزئیات اسماء اشخاص و قبایل؛ ۲- راوی منظم و کمتر عاطفی؛ ۳- منبع اصلی برای تطبیق گزارش‌ها در مسائل هویتی و نسب‌شناسی؛ ۴- نقل برخی جزئیات کمتر منعکس‌شده در سایر مقاتل.
نقاط ضعف هر دو مقتل: هر دو مقتل، به دلیل فقدان اصل کتاب و نقل شدن از راویان بعدی، باید با احتیاط تطبیق شوند. متون هردو در طول زمان، گاه مورد «تلخیص» یا حذف/ اضافه توسط مورخان بعدی قرار گرفته‌اند. هر دو، به‌ویژه کلبی، در برخی نقل‌ها متهم به ذکر روایات ضعیف یا غیرقابل تطبیق با منابع دیگر شده‌اند.
نهایتا بنابر دیدگاه اکثریت پژوهشگران، ابو مخنف به عنوان کهن‌ترین و پرنقل‌ترین منبع جزئیات رویداد عاشورا «معتبرتر» تلقی می‌شود، به‌ویژه برای بازسازی روایت‌مشخص صحنه‌ها، مکاتبات و گفتارها. اما کلبی، بیشتر به دلیل دقت در نسب‌شناسی و شخصیت‌شناسی ظرفیت دارد و برای جزئیات فردی و تطبیق اسامی باید به او مراجعه کرد.
برشی از مقتل هشام بن محمد کلبی
نمونه نخست:
در «تاریخ طبری» (جلد ۵، صفحه ۴۱۶ و ۴۲۱ چاپ لیدن)، گزارش آمده است:
قال هشام بن محمد عن أبیه عن جعفر بن سلیمان الضبعی عن عبد الله بن سلیم و مذعن بن مشمعل الاسدیین قالا:
لما دخل الحسین بن علی (ع) کربلاء قال:
أیّ موضع هذا؟
قیل له: کربلاء.
قال: اللهم أعوذ بک من الکرب و البلاء، ثم قال: هذا موضع کرب و بلاء.
ترجمه:
هشام بن محمد از پدرش از جعفر بن سلیمان ضُبَعی، از عبدالله بن سلیم و مذعن بن مشمعل اسدی نقل می‌کند که:
هنگامی که حسین بن علی(ع) وارد کربلا شد، پرسید: این‌جا چه جایی‌ست؟
گفتند: کربلا.
فرمود: خدایا، به تو پناه می‌آورم از اندوه و بلا… سپس فرمود: این مکان، جای اندوه و بلاست. (طبری، تاریخ الامم والملوک، جلد ۵، چاپ لیدن، به نقل از هشام بن محمد کلبی)
نمونه دوم: اسامی کشته‌شدگان
یکی از گزارش‌هایی که نقش نسب‌شناسی و دقت کلبی را نشان می‌دهد، در «انساب‌الاشراف» (بلاذری، ج ۳، ص ۱۹۹-۲۰۰، چاپ دارالفکر) آمده است:
أخبرنا هشام بن محمد قال: قتل مع الحسین من ولد أبی طالب بضعة عشر رجلا
ترجمه:
هشام بن محمد خبر داد: با حسین(ع)، از فرزندان ابوطالب، بیش از ده نفر کشته شدند…[سپس نام‌ها را می‌شمرد].
نظر شما