درس اخلاق | چگونه به حیات طیبه برسیم؟

به گزارش پایگاه فکر و فرهنگ مبلغ، مرحوم آیت الله حائری شیرازی در یکی از دروس اخلاق به موضوع «رابطه علم و عمل» پرداخت که تقدیم شما فرهیختگان می شود.

بنا بر روایت حوزه نیوز ،قرآن کریم در آیه‌ای می‌فرماید: «وَلَکُمْ فِی الْأَنْعَامِ لَعِبْرَةٌ»؛ یعنی برای شما در چهارپایان نشانه‌ها و درس‌های عبرت‌آموزی وجود دارد.

این آیه اشاره می‌کند که از میان مخلوقات مختلف، می‌توانیم درس‌های ارزشمندی بیاموزیم. در واقع، وقتی انسان به پدیده‌های اطراف خود با دقت و تأمل نگاه کند، می‌تواند حقایقی عمیق را دریابد که در نگاه نخست ممکن است نادیده گرفته شوند.

برای مثال، اگر انسان به عملی مثل سیگار کشیدن نگاه کند، وقتی خود سیگار نمی‌کشد، می‌تواند به خوبی زشتی و ضررهای آن را درک کند.

این درک، خود یک نوع عبرت است. در واقع، آگاهی نسبت به بدی‌های یک رفتار وقتی در وجود ما نهادینه شود که آن عمل را انجام ندهیم و از آسیب‌های آن آگاه باشیم.

* علم و معرفت بدون عمل، به مرور زمان کم‌رنگ و آسیب‌پذیر می‌شود

وقتی کسی به سیگار اعتیاد پیدا می‌کند، نه تنها خود او ناراحتی و آسیب جسمی می‌بیند، بلکه دیگران نیز ممکن است از آن آسیب ببینند، اما فرد دیگر نسبت به این موارد حساسیتش کاهش می‌یابد و به مرور این رفتار برایش عادی و پذیرفته می‌شود.

این موضوع نشان می‌دهد که ادراک و فهم انسان نسبت به پدیده‌ها نسبی و متغیر است و به نوعی تابع رفتارها و عادت‌های اوست.

وقتی عملی تکرار می‌شود و به صورت عادت در می‌آید، ادراک و قضاوت انسان درباره آن عمل دچار تغییر و گاهی ابهام می‌شود؛ یعنی عادت کردن به یک رفتار، می‌تواند حس بدی آن را در وجود فرد کاهش دهد و حتی آن را برایش عادی و پذیرفته شده جلوه دهد.

از این منظر، باید به اهمیت حفظ و تقویت ادراک و معرفت نسبت به اعمال توجه کنیم، زیرا علم و معرفت بدون عمل، به مرور زمان کم‌رنگ و آسیب‌پذیر می‌شود. در واقع، «العلم بالعمل» یعنی دانش همراه با عمل، زنده و پویا است و وقتی عمل نباشد، همان دانش نیز کم‌کم از بین می‌رود. به همین دلیل در روایات آمده است که علم بدون عمل، همچون گیاهی است که آبیاری نمی‌شود و به مرور خشک می‌شود.

اگر انسان دانشی را داشته باشد اما در عمل به آن کوتاهی کند، تدریجاً باور و اعتمادش نسبت به آن دانش کاهش می‌یابد و این وضعیت منجر به شک و تردید در باورهایش خواهد شد. بالعکس، هرگاه علم با عمل همراه شود، آن دانش زنده و نافذ می‌گردد و در وجود انسان جاری می‌شود.

* نتیجه تعامل و هماهنگی میان معرفت و عمل

آیه «وَمَن یَتَّقِ اللَّهَ یَجْعَل لَّهُ مَخْرَجًا» و روایاتی که ارتباط عمل و علم را تبیین می‌کنند، می‌توانند در این زمینه روشن‌کننده باشند. اگر عمل روزمره انسان با معرفت و دانش همراه باشد، زندگی او تبدیل به «حیات طیبه» می‌شود که معنایش حیات پاک و باطراوت است. این حیات، نتیجه تعامل و هم‌آهنگی میان معرفت و عمل است.

نمونه‌ای از تأثیر عمیق عمل بر معرفت، رفتار شهید است که با ترک نماز شب، احساس یک فقدان بزرگ و مصیبت‌بار را تجربه می‌کند. این حالت نشان‌دهنده ارتباط عمیق بین عادت عملی و درک و احساسات معنوی انسان است؛ یعنی ترک عملی که در طول زمان جزئی از وجود شده، برای انسان نوعی «مرگ» و از دست دادن حیات معنوی به شمار می‌آید.

عدم هماهنگی و پراکندگی فکری انسان می‌تواند ناشی از ضعف درک و فهم او باشد؛ هر چه درک انسان عمیق‌تر و کامل‌تر باشد، ذهن او جمع‌تر، آرام‌تر و متمرکزتر خواهد بود. برعکس، درک ناقص و پراکنده منجر به آشفتگی و تشتت ذهنی می‌شود.

* انواع آرامش ها در وجود انسان

از سوی دیگر، آرامش انسان نیز سه نوع است:

آرامش منفی

ناآرامی

و آرامش مثبت

آرامش منفی زمانی به وجود می‌آید که انسان به عادت‌های ناپسند و بد خو گرفته باشد؛ این آرامش در واقع نوعی سکون منفی و بی‌تحرکی است که به‌ظاهر آرامش به نظر می‌رسد اما در واقع زیان‌آور است.

هنگامی که انسان با خود مبارزه می‌کند و جهاد نفس می‌کند، این آرامش منفی به ناآرامی تبدیل می‌شود که مرحله گذار به آرامش مثبت است. اگر انسان پایداری کند و به تلاش خود ادامه دهد، این ناآرامی به آرامش مثبت و سالمی بدل می‌شود که همراه با رشد معنوی و معرفتی است.

بنابراین، باید توجه داشت که علم و عمل در کنار هم، باعث پویایی و رشد معنوی می‌شوند و ترک عمل موجب تضعیف دانش و معرفت می‌گردد. همچنین، داشتن علم بدون عمل سبب می‌شود که دانش انسان سست و بی‌اثر شود و ممکن است حتی موجب ملالت و خستگی در عالم و دانشمند گردد.

برای حفظ معرفت و افزایش فهم و درک، عمل به دانسته‌ها ضروری است، چرا که این عمل، چراغ راهنمایی است که انسان را از تاریکی جهل و غفلت بیرون می‌آورد و موجب رشد و تکامل معنوی و فکری او می‌شود.