یکی از راه‌های که خود مرحوم رئیسی هم ادامه نمی‌داد، شیوۀ مواجهه با اتباع مهاجر غیرقانونی بود؛ چراکه ایشان هم دیر یا زود با پیامدهای محاسبه‌نشدۀ حضور آنان روبه‌رو می‌شد - از تشدید ناترازی‌ها در بخش‌های مختلف (به‌ویژه آب و انرژی) و کمبود منابع گرفته تا جنگ 12 روزه [23 خرداد تا 3 تیر 1404خورشیدی میان ایران و رژیم اسرائیل]، و واکنش افکار عمومی.
آیا پیامدهای حضور اتباع در کشور پیش‌بینی‌پذیر بود؟
پیش از پاسخ به این پرسش، باید گفت که «پیامدهای ناخواسته، عواقب پیش‌بینی‌نشده، نتایج قصدنشده»(1) یا اثر زنجیره‌ای(2) مفهومی است شگفت‌انگیز و حاصلِ تجربۀ زیستۀ بشر، که «رابرت کینگ مرتن»(3) جامعه‌شناس شهیر آمریکایی (1290 – 1382 خورشیدی) آن‌را صورت‌بندی کرد. کنش هدفمند آدمی دو گونه پیامد دارد:
-نتایجی‌که فرد با برنامه‌ریزی و اندیشه خواهان آن‌هاست و
-نتایجی‌که فرد نه آن‌ها را پیش‌بینی نموده و نه خواهان‌شان بوده، اما تحقّق یافته است. مرتن دومی را ذیل مفهوم «پیامدهای ناخواسته» قرارمی‌دهد.
حال اگر این پرسش را از «مرتن» بپرسیم، او احتمالاً برای فرضیه‌سازی به مقالۀ «پیامدهایِ پیش‌بینی‌نشدۀ کنشِ اجتماعیِ هدفمند» (4) ارجاع‌مان می‌دهد. در این مقاله «مرتن» پنج عامل را برمی‌شمارد که اساساً امکان پیش‌بینی عواقبِ کنش را مخدوش می‌کنند:
الف) فراموش‌کاری/فروگذاری(5)، مطلق‌گرایی و تفکّرِ سیاه‌وسفید،
ب) نادانی/ اشتباه(6)، ناآگاهی نسبت به ابعاد مسأله و فقدان تخصص لازم،
پ) ملاحظۀ سودِ آنی و منفعتِ صرف [از هول حلیم در دیگ افتادن](7)، طمع‌ورزی و قدرت‌طلبی سیری‌ناپذیر،
ت) چیرگی ارزش‌های اساسی(8)/ ایدئولوژی‌زدگی/ آرمان‌گراییِ کور؛ وقتی فرد بدون در نظر گرفتن شرایط عینی و واقعی، صرفاً ذهن‌گرایانه به دنبال تحقق ارزش‌های خاص یا مسلکی خویش است، توانِ اندیشیدن به سایر وجوه و زوایای تصمیم را از دست می‌دهد (سوگیری شناختی تأیید). ساده‌سازی مسائل، نادیده‌گرفتن پیچیدگی‌های آن‌ها، خوش‌بینی افراطی/ بیمارگون، خودفریبی و شتاب‌زدگی لازمۀ این شیوه است.
ث) پیش‌بینی محکوم به شکست(9)؛ گاهی هم آمادگی و اقدام پیش‌دستانه نسبت به موضوعی، سبب خنثی‌شدن آن می‌شود.
با این متغیّرها می‌توان فرضیه ساخت و چرایی عدم پیش‌بینی عواقبِ حضور بی‌ضابطه و پرغلظت اتباع غیرمجاز در کشور را تبیین کرد (10).
سنجۀ کارآمدی
به‌نظر می‌رسد میان تواناییِ حاکمان و تصمیم‌سازان برای پیش‌بینی پیامدهای کنش از یک سو و میزان کارآمدی نظام سیاسی از سوی دیگر، رابطۀ مستقیم وجود دارد. به بیان دیگر، هرچه پیش‌بینی عواقب تصمیم و کنش، همه‌جانبه‌تر باشد، «کارآمدی» نظام حکمرانی بیش‌ترست -ویژگیِ بنیادینی که جوهر «مشروعیت» دانسته شده است.
پ.ن.:
1. Unwanted consequences, Unintended or Unanticipated consequences
2. knock-on effects
3. Robert King Merton (1910-2003)
4. "The Unanticipated Consequences of Purposive Social Action", American Sociological Review; Vol. 1, No. 6 (Dec., 1936), pp. 894-904 (11 pages), Published By: American Sociological Association
5. Ignorance
6. Error
7. Imperious immediacy of interest
8. Basic Values
9. Self-defeating prophecy
10- مثلاً، اصرار بر عینیت‌بخشی به مفهوم «امّت» در روزگار چیرگیِ الگویِ «دولت-ملّت» Nation-State و تحمیل ضرورت‌هایش بر جهان مدرن، غفلت از ظرفیت منطقه برای دشمن و اجرای جنگ نیابتی (با توجّه ویژه به دو دهه حضور آمریکا و ناتو در افغانستان 2001 - 2021).
نظر شما