به گزارش پایگاه فکر و فرهنگ مبلغ، در فرهنگ شیعه و سیره اهل‌بیت(ع)، زیارت با آداب معنوی و ظاهری ویژه‌ای همراه است.
بنا بر روایت شبستان،غسل پیش از ورود به حرم، برگرفته از سیره امامان، نماد پاکیزگی تن و طهارت قلب است. امام صادق(ع) صراحتاً به غسل زیارت، پوشیدن لباس پاکیزه و معطر شدن به بوی خوش برای حضور در حرم تاکید دارند که به نوعی مصداق آیه «خُذُوا زِینَتَکُمْ عِنْدَ کُلِّ مَسْجِدٍ» است. در دعای غسل زیارت امام رضا(ع)، طلب طهارت ظاهری و باطنی می‌کنین: «اللهم طهرنی وطهر قلبی… واشرح لی صدری…»؛ جمله‌هایی که آرمان زائر را برای حضور با دلی شاداب و زبانی پاک، نشان می‌دهد. شاید به همین دلیل بوده است، که برخی واقفان پاک‌نیت، برای کمک به زائران امام رئوف(ع) که از راه دور به زیارت ثامن الائمه(ع) مشرف می شده اند، دست به وقف و ساخت حمام در مسیر زیارت زده اند.
حمام مهدی قلی بیک که امروز به موزه تبدیل شده است
حمام‌های وقفی؛ پشتیبان آیین معنوی زائران
غسل زیارت، در روزگاری که اغلب خانه‌ها فاقد حمام اختصاصی بودند، نیاز به فضاهایی داشت که برای عموم مردم و به ویژه زائران تامین شود. از این رو، حمام‌هایی وقف بارگاه امام رضا(ع) شدند تا زائران بتوانند مطابق سنت اهل‌بیت(ع)، با بدنی پاک وارد حرم شوند. این حمام‌ها فقط محلی برای پاکیزگی نبودند، بلکه نشانه‌ای از فرهنگ وقف، همدلی اجتماعی و مهماندوستی مشهدی‌ها محسوب می شدند.
نقش زنان واقف؛ ایثار برای سلامت عمومی
تاریخ موقوفات مشهد، پر است از نام زنان بزرگی که برای خدمت به مردم، از ثروت و حتی مهریه‌شان گذشتند. یکی از مشهورترین نمونه‌ها، آغچه، همسر سلطان‌حسین بایقرا است که بخشی از ثروتش را صرف ساخت حمام در مشهد کرد. حمام آغچه (حضرتی)، در قرون ۹ و ۱۰ قمری، یکی از نخستین حمام‌های وقفی برای زائران بود که بعدها توسط خواجه‌عقیق و صحنه‌گردانی بازار و وقایع اجتماعی شهر مشهد در وقف‌نامه‌های مختلف جاودان شد.
این حمام به همراه بازار و فضاهای پیرامونش هویتی تاریخی برای مشهد ساخت. بعدها با تغییر نام به «حضرتی» و توسعه شهر، تا سال ۱۳۵۴ پابرجا بود تا آنکه در طرح توسعه حرم مطهر تخریب شد. حمام آغچه یکی از حمام های دوره صفوی در مشهد که در نزدیکی بازار سنگ‌تراشان قرار داشته و از موقوفات آستان قدس رضوی به شمار می‌رفته است. حمام آغچه به دلیل نزدیکی به حرم امام رضا(ع) و سنت غسل زائران قبل از زیارت، از حمام‌های مشهور و پررونق بوده است.
اخراجات تعمیر و چاهخویی حمام آغاچه (آغچه) و حمام دروازه به تصدیق استاد محمد تقی معمار
مصالح شامل : گچ، پرواز، آهک، جارو، چوب
همراه با مهر میرزا شاه تقی الدین محمد، متولی باشی آستان قدس رضوی دوره صفویه (حدود ۴۰۰ سال پیش)
حمام شاه (مهدی قلی بیک)؛ موزه‌ای زنده از هنر و وقف اسلامی
در کنار حمام حضرتی، بنای درخشان حمام شاه یا مهدی قلی بیک قرار دارد. این بنا، وقفی ماندگار از دوران صفوی است که در سال ۱۰۲۷ هجری قمری توسط مهدی قلی بیک وقف زائران و مجاوران امام رضا(ع) شد. این حمام نه تنها یکی از بزرگ‌ترین و زیباترین نمونه‌های معماری حمام ایرانی است، بلکه در تزئینات آن از نقاشی‌های اسطوره‌ای و حماسی (داستان‌های شاهنامه و نظامی) تا نقوش مذهبی و اجتماعی تجلی هنر ایرانی اسلامی دیده می‌شود.
این حمام با گذر سال‌ها و تغییرات معماری، همچنان پابرجا ماند تا نهایتاً در سال ۱۳۸۵ پس از مرمت وسیع، به عنوان موزه مردم‌شناسی مشهد افتتاح شود. امروز، دیدار از حمام شاه، نه فقط تماشای یک اثر معماری، بلکه لمس گوشه‌ای از تاریخ بهداشت عمومی و وقف برای زائران امام رضا(ع) است.
بانی حمام شخصیت خیرمندی به نام «مهدی قلی بیک» میر آخور باشی شاه عباس صفوی بوده است. به استناد «وقف‌نامه مهدی قلی بیک»، او با نیات خیرخواهانه حمام را برای استفاده عموم ساخته، قناتی برای تأمین آب حمام حفر کرده و جهت تأمین مخارج حمام و قنات مربوطه، دکان‌های مجاور حمام و کل قریه گاذرگاه مشهد را نیز وقف بر قنات و حمام مذکور کرده با این شرط که مازاد آب حمام به مسجد گوهرشاد داده شود و سر ریز آن صرف زراعت در خارج شهر مشهد شود و در آمد قنات، حمام و دکاکین صرف شربت‌خانه آستانه مبارکه برای زوار شود. این حمام در سال ۱۳۷۶ به شماره ۱۳۷۴ در فهرست آثار ملی ثبت شده است.
اما نکته مهم این است که اولین سندی که به روز اربعین اشاره شده است مربوط به ۳۰۲سال قبل یعنی سال۱۱۴۱قمری دوره صفویه می باشد. که درآن به تعطیلی حمام آغچه از موقوفات آستان قدس رضوی می پردازد. نکته قابل توجه این است که در دوره صفویه، افشاریه و بعدها قاجاریه به علت قداست این روز و برخی روزها از جمله عاشورا، اربعین، دهه آخر صفر و شب ۲۱ رمضان. تمامی مستغلات و دکاکین تعطیل بودند و مردم به سوگواری می پرداختند.
اولین سندی که به روز اربعین اشاره شده است مربوط به ۳۰۲سال قبل یعنی سال۱۱۴۱قمری دوره صفویه می باشد
که درآن به تعطیلی حمام آغچه از موقوفات آستان قدس رضوی می پردازد. نکته قابل توجه این است که دردوره صفویه، افشاریه و بعدها قاجاریه به علت قداست این روز و برخی روزها از جمله عاشورا، اربعین، دهه آخر صفر و شب ۲۱ رمضان. تمامی مستغلات و دکاکین تعطیل بودند و مردم به سوگواری می پرداختند.
میراث پیوند ادب، معنویت و وقف
حمام‌های وقفی اطراف حرم امام رضا(ع) اسناد زنده احترام به زائر و اهمیت عبادت همراه با طهارت‌اند. از نقش زنان واقف گرفته تا معماری شگرف حمام شاه و حضرتی، همه و همه نمایشگر فرهنگی است که پیرامون قداست زیارت رشد کرده است. امروزه اگرچه ساختمان بسیاری از این آثار از میان رفته، اما روحیه خدمت، مهمان‌نوازی و ارج نهادن به طهارت همچنان در هسته شهر مشهد جریان دارد؛ سنتی که میراث مشترک دیروز و امروز ماست.
نظر شما