تجمل‌گرایی؛ سبک زندگی پرزرق‌وبرقی که جامعه را فقیر می‌کند

به گزارش پایگاه فکر و فرهنگ مبلغ، تجمل گرایی و اشرافی گری، از جمله مفاهیمی است که در طول تاریخ و در فرهنگ های مختلف، تعاریف و نمودهای متفاوتی داشته است. این پدیده، که در نگاه اول ممکن است صرفاً به استفاده افراطی از کالاها و خدمات لوکس اطلاق شود، در درون خود، لایه های عمیق تری از نیازهای انسانی، فشارهای اجتماعی و عوامل اقتصادی را در بر می گیرد. با وجود آنکه برخورداری از رفاه و آسایش جزء نیازهای طبیعی بشر محسوب می شود، افراط در آن می تواند به یک رفتار آسیب زا تبدیل شود که نه تنها به فرد و خانواده، بلکه به کل پیکره جامعه آسیب می رساند.

بنابر روایت الشیعه، در دنیای امروز، با گسترش رسانه ها و ترویج الگوهای مصرف گرایی، فهم عمیق تر ماهیت تجمل گرایی و اشرافی گری، شناسایی دلایل ریشه ای گرایش به آن، بررسی آثار مخربش در ابعاد فردی و اجتماعی و در نهایت، ارائه راهکارهای مؤثر برای پیشگیری و مقابله با آن، از اهمیت ویژه ای برخوردار است. این مقاله سعی دارد با تکیه بر متون موجود و بررسی ابعاد مختلف این پدیده، به تشریح این چالش اجتماعی بپردازد و مسیرهای عملی برای برون رفت از آن را پیشنهاد کند.

مفهوم و ماهیت تجمل گرایی و اشرافی گری
تجمل گرایی و اشرافی گری مفهومی سیال و دارای ابعاد متغیر است که معنای ثابت و معینی ندارد. این رفتار با توجه به بُعد زمان، فرهنگ و مکان جغرافیایی می تواند متفاوت باشد. برای مثال، بسیاری از لوازمی که امروز عادی تلقی می شوند، در گذشته بسیار اشرافی بودند. همین طور در فرهنگ های مختلف، کالایی می تواند در یک جا لوکس و در جای دیگر ضروری باشد. بنابراین، تجمل گرایی و اشرافی گری، ماهیتاً زیر بار تعریف مشخصی نمی رود و باید در بستر فرهنگی اجتماعی جامعه تعریف شود.

برخورداری از رفاه و مواهب دنیوی، حقی طبیعی است و پاسخ گویی به نیازهای اولیه، امنیت، آسایش و زیبایی امری نادیدنی نیست؛ اما در رفتار افراطی، این پاسخ گویی فراتر از نیازهای طبیعی رفته و جنبه بیماری پیدا می کند. این شکل در قالب زیاده خواهی و تجمل گرایی و اشرافی گری نمود می یابد و می تواند به جامعه و خانواده آسیب بزند. به عنوان مثال، در جوامع غربی، اعتیاد به خرید بدون نیاز واقعی به کالا مشاهده می شود، که این رفتار برای مقابله با افسردگی یا حس خوب گرفتن از خرید صورت می پذیرد. بدیهی است که این شیوه حل مشکل، نتیجه ای موقتی و آنی داشته و به صورت اساسی و درست حل نشده است.

ریشه های گرایش به تجمل گرایی و اشرافی گری
گرایش به تجمل گرایی و اشرافی گری، ریشه های متعددی در سطوح فردی (خُرد) و اجتماعی (کلان) دارد.

یکی از علت های اصلی، انسان محوری و لذت گرایی است که به خودپسندی و فخرفروشی می انجامد. در دیدگاه غربی، انسان، موجودی خودمختار است که هدفش کسب نهایت لذت مادی است و این بستر را برای تجمل گرایی و اشرافی گری فراهم می آورد. در مقابل، انسان در اسلام، خلیفه خداوند و اشرف مخلوقات است و در دایره هنجاری الهی عمل می کند. تفاوت این دو مفهوم، یکی از دلایل تجمل گرایی و اشرافی گری است.

در سطح خرد، یکی از مهمترین علل تجمل گرایی افراطی، به نحوه نگرش فرد به خود بر می گردد. افرادی که عزت نفس کافی ندارند یا احساس می کنند دیده نمی شوند، بیشتر به سمت این رفتارهای ناسالم و بیمارگونه متمایل می شوند. آن ها برای دیده شدن، به جای تکیه بر ایده ها و افکارشان، به نمایش کالاهای گران قیمت یا برند لباسشان روی می آورند. این نشان می دهد که تجمل گرایی و اشرافی گری، غالباً پوششی برای کمبودهای درونی و تلاش برای کسب اعتبار از طریق ظواهر است.

در سطح کلان، این معضل از تعاملات اجتماعی نشأت می گیرد. تحقیر در روابط اجتماعی، یکی از ریشه های تجمل گرایی و اشرافی گری است. در جامعه ای که افراد به دلیل نوع لباس، تفکر یا گویش تحقیر می شوند، جوانان باور می کنند که مقبولیت در پذیرش استانداردهای تحمیلی دیگران است. تقلید از الگوهای ظاهری نظیر جراحی های زیبایی و نوع آرایش، اغلب ارتباطی به سلیقه و زمینه فرهنگی ما ندارد، اما به شکل انبوه رواج می یابد و افراد را مقلد یک سیستم خاص می کند. این همگونی و تقلید کورکورانه، هویت فردی را سرکوب کرده و به تقویت فرهنگ تجمل گرایی و اشرافی گری دامن می زند.

آسیب های تجمل گرایی و اشرافی گری
تجمل گرایی و اشرافی گری با مفاهیمی مانند ریخت و پاش، هدر دادن ثروت، دنیازدگی، مصرف گرایی و چشم و هم چشمی پیوند می خورد. این پدیده، هم در حوزه فردی و هم در حوزه خانواده و اجتماع، آثار مخرب و ویرانگری دارد.

آسیب های تجمل گرایی و اشرافی گری در حوزه فردی
یکی از مهمترین پیامدهای تجمل گرایی و اشرافی گری از دست دادن سرمایه است. وقتی بدون فکر مصرف شود، سرمایه از دست می رود و چیزی به دست نمی آید. آموزه های دینی بر قناعت تأکید دارند که به معنای سازگاری دخل و خرج است، اما با تجمل گرایی، قناعت از بین می رود. انسان در زندگی، دچار تقلیدگرایی می شود و تمام انسانیت، عزت نفس و معنویتش به نوع مصرف کالاهای مادی تقلیل می یابد.

بسیاری از بازیگران و سلبریتی ها که به اوج شهرت و ثروت رسیده اند، از شدت یأس و ناامیدی دست به خودکشی زده اند. این نشان می دهد که شادی ناشی از تجمل گرایی و اشرافی گری موقتی و سطحی است و نمی تواند جایگزین رضایت مندی عمیق و پایدار شود.

آسیب های تجمل گرایی و اشرافی گری در حوزه خانواده
تجمل گرایی اعضای خانواده، یکی از علل تضاد و افزایش استرس در خانواده است. سرعت تجمل گرایی و اشرافی گری بیشتر از سرعت افزایش سرمایه اقتصادی خانواده است و این شکاف بین تقاضا و توان پاسخ گویی، منجر به نزاع و فشارهای روحی و روانی می شود. این کشمکش ها، نقش والدگری را به چالش می کشد و می تواند به انفصال و فاصله میان اعضای خانواده، حتی زیر یک سقف، منجر شود. زمانی که خانواده قادر به پاسخ گویی به این تجملات نباشد، فرد ممکن است به راه های کج روانه و غیرقانونی روی بیاورد.

آثار اجتماعی و اقتصادی تجمل گرایی و اشرافی گری
۱) طغیان و سرکشی
رفاه، تجمل گرایی و اشرافی گری و غرق شدن در لذایذ دنیوی، باعث طغیان انسان و دوری از معنویات می شود. قرآن کریم می فرماید: «وَ مَا أَرْسَلْنَا فِی قَرْیَهٍ مِنْ نَذِیرٍ إِلَّا قَالَ مُتْرَفُوهَا إِنَّا بِمَا أُرْسِلْتُمْ بِهِ کَافِرُونَ؛ [۱] و ما در هیچ شهر و دیاری پیامبری بیم دهنده نفرستادیم مگر اینکه مترفین آنها (که مست ناز و نعمت بودند) گفتند: ما به آنچه فرستاده شده اید کافریم.»

در آیه دیگر آمده است:«وَ إِذَا أَرَدْنَا أَنْ نُهْلِکَ قَرْیَهً أَمَرْنَا مُتْرَفِیهَا فَفَسَقُوا فِیهَا فَحَقَّ عَلَیْهَا الْقَوْلُ فَدَمَّرْنَاهَا تَدْمِیرًا؛[۲] و هنگامی که بخواهیم شهر و دیاری را هلاک کنیم، نخست اوامر خود را برای «مترفین» (و ثروتمندان مست شهوت) آنجا، بیان می داریم، سپس هنگامی که به مخالفت برخاستند و استحقاق مجازات یافتند، آنها را به شدّت درهم می کوبیم.»

این آیات نشان می دهند که ثروتمندان عیاش در برابر انذار الهی مقاومت کرده و منجر به هلاکت جامعه می شوند. انسان حریص و دنیاطلب در رقابت تجمل گرایی و اشرافی گری هیچ ضابطه ای را نمی شناسد؛ پیامبر اکرم (ص)، در این باره کلام ارزشمندی فرموده اند که: «حُبٌّ الشَّیءِ یُعمی و یُصِمّ؛ [۳] علاقه به چیزی، انسان را کور و کر می کند.»

۲) انحطاط اجتماعی
تجمل گرایی و اشرافی گری، منجر به انحطاط اجتماعی می شود. زمانی که مصرف گرایی و نمایش ثروت به ارزش تبدیل شود، معیارهای اخلاقی و انسانی جای خود را به مادیات می دهند و این امر می تواند به فروپاشی ارزش های اجتماعی منجر شود.

۳) وابستگی اقتصادی
تجمل گرایی و اشرافی گری، به تضعیف مالی و وابستگی اقتصادی می انجامد. جامعه ای که مردمش به تجمل گرایی روی آورده و بازارشان را به کالاهای لوکس خارجی اختصاص دهند، عملاً وابستگی اقتصادی خود را امضا کرده اند. این امر منجر به خروج سرمایه و تعطیلی کارخانه های داخلی می شود.

قرآن کریم می فرماید: «وَ لَا تُؤْتُوا السُّفَهَاءَ أَمْوَالَکُمُ الَّتِی جَعَلَ اللَّهُ لَکُمْ قِیَامًا…؛[۴] اموال خود را که خدا آن را مایه پایداری شما قرار داده، به دست سفیهان نسپارید.» امام رضا (ع) فرموده اند: «خداوند قیل و قال و تباه سازی اموال و درخواست فراوان را دوست ندارد» [۵]

۴) گسترش فحشا و منکرات
ورود به بازار رقابت تجمل گرایی و اشرافی گری، گناهانی چون غرور، حسد، کینه توزی، شهوت پرستی و بی عفتی را به دنبال دارد. برخی برای ارضای شهوات، از امکانات فراوان استفاده می کنند و برخی دیگر از فقرا، برای عقب نماندن از قافله رفاه طلب، شرف و حیثیت خود را حراج می کنند.

قرآن می فرماید: «اعْلَمُوا أَنَّمَا الْحَیَاهُ الدُّنْیَا لَعِبٌ وَ لَهْوٌ وَ زِینَهٌ وَ تَفَاخُرٌ بَیْنَکُمْ وَ تَکَاثُرٌ فِی الْأَمْوَالِ وَ الْأَوْلَادِ؛[۶] بدانید که زندگی دنیا بازی و سرگرمی و تجمل پرستی و فخرفروشی در میان شما و افزون طلبی در اموال و فرزندان است.»

۵) ترجیح دنیا بر آخرت
از آثار شوم تجمل گرایی و اشرافی گری، پشت کردن به ارزش های معنوی و اخلاقی است. شیفتگان ثروت، تمام همت خود را صرف جمع آوری زرق و برق دنیا می کنند و مفاهیم ارزشی مانند زهد، تقوا و انفاق، جایگاهی در قاموس آن ها نخواهند داشت. قرآن کریم می فرماید: «الَّذِینَ یَسْتَحِبُّونَ الْحَیَاهَ الدُّنْیَا عَلَی الْآخِرَهِ…؛ [۷] کسانی که زندگی دنیا را به آخرت، ترجیح می دهند.» [

راهکارهای پیشگیری و مقابله با تجمل گرایی و اشرافی گری
برای اصلاح این نگرش و مقابله با تجمل گرایی و اشرافی گری، نیاز است تا فرآیندهای رسانه ای، آموزشی و تربیتی جامعه مورد بازبینی قرار گیرند و نهادهای مؤثر در جامعه پذیری و آگاهی بخشی به افراد، مسئولیت پذیرتر عمل کنند.

۱) گسترش فرهنگ اعتقاد به رزق مقسوم
اساسی ترین گام در رفع تجمل گرایی و اشرافی گری، این است که روزی دهنده را خداوند بدانیم و روزی را فقط از او بخواهیم. خداوند در قرآن می فرماید: «وَ مَا مِن دَابَّهٍ فِی الْأَرْضِ إِلَّا عَلَی اللَّهِ رِزْقُهَا؛[۸] هیچ جنبنده ای در زمین نیست مگر اینکه روزی او بر خداست.» این آیه بر وجوب رزق بر خداوند دلالت دارد و انسان باید یقین کند که خداوند هرگز هیچ مخلوقی را بدون روزی نمی گذارد.

همچنین قرآن می فرماید: «وَ مَنْ یَتَّقِ اللَّهَ یَجْعَلْ لَهُ مَخْرَجًا وَ یَرْزُقْهُ مِنْ حَیْثُ لَا یَحْتَسِبُ؛[۹] هر کس تقوای الهی پیشه کند، خداوند راه نجاتی برای او فراهم می سازد و او را از جایی که گمان ندارد، روزی می دهد.» امام صادق (ع) می فرماید: «إن کان الرزق مقسوما فالحرص لماذا؟؛ [۱۰] اگر رزق مقسوم است، پس حرص ورزی برای چیست؟»

اگر انسان معتقد باشد که رزقش مشخص است، به حرص ورزی و افزون طلبی در جمع آوری مال و تجمل گرایی و اشرافی گری مبتلا نخواهد شد. این باور، زمینه ساز رفع حرکات ناسالم اقتصادی مانند احتکار و گران فروشی است.

۲) تبدیل شدن قناعت پیشگی به هنجار و ارزش اجتماعی
ضد اشرافی گری و زیاده خواهی، قناعت است. قناعت به معنای اکتفا به مقدار کم از نیازها و عدم تلاش برای زیاده خواهی است[۱۱]. امام باقر (ع) فرمود: «اِدفَع عَظیمَ الحِرصِ بِإیثارِ القِناعه؛[۱۲] حرص شدید را با به کار بستن قناعت از بین ببر.» افراد می توانند با رعایت قناعت، مصارف غیر لازم را کاهش دهند و از خرید کالاهای لوکس پرهیز کنند. این روش، امکان صرف سرمایه های اضافی در امور تولیدی را فراهم کرده و به توزیع عادلانه ثروت کمک می کند.

برای درمان افزون طلبی و اشرافی گری، نیاز به هنجارسازی قناعت داریم. مسئولان فرهنگی باید این نظام فرهنگی را بشکنند و جامعه را به سمت ارزش های معنوی و قناعت پیشگی سوق دهند. اگر قناعت به یک ارزش فردی و اجتماعی تبدیل شود، جامعه از پرتگاه افزون طلبی نجات خواهد یافت.

۳) برقراری عدالت اقتصادی و تعدیل ثروت
بهترین و مؤثرترین راه حل اقتصادی مقابله با تجمل گرایی و افزون طلبی، حذف نابرابری اقتصادی و تأمین حداقل معیشت و رفاه برای همه اقشار جامعه است. دستگاه های اقتصادی و قضایی باید برای رفع نابرابری ها بکوشند و با مسبّبین آن برخورد کنند.

نابرابری اقتصادی و توزیع ناعادلانه ثروت، از مهمترین عوامل پیدایش حرص و افزون طلبی است. بنابراین، درمان اقتصادی اشرافی گری و افزون طلبی، تعدیل ثروت خواهد بود. عدالت اقتصادی، از اهداف مهم اقتصاد اسلامی است و عدم برقراری آن، مناسبات اجتماعی و اقتصادی افراد را مختل می کند. مقام معظم رهبری نیز در این راستا فرموده اند: «نوآوری نظام ما همین است که می خواهیم عدالت را با توسعه و با رشد اقتصادی در کنار هم و با هم داشته باشیم و اینها با هم متنافی نیستند.» [۱۳]

نتیجه گیری

تجمل گرایی و اشرافی گری، پدیده ای پیچیده و چندوجهی است که ریشه های عمیقی در فرهنگ، اقتصاد و روان شناسی فرد و جامعه دارد. این مفهوم معنایی سیال دارد. دلایل گرایش به آن، از خودمحوری و لذت گرایی گرفته تا ضعف عزت نفس فردی و تحقیرهای اجتماعی نشأت می گیرد. آثار مخرب تجمل گرایی و اشرافی گری نیز دامن گیر فرد و خانواده شده و به از دست رفتن سرمایه های مادی و معنوی، افزایش تضادها، و در نهایت انحطاط اجتماعی و وابستگی اقتصادی منجر می شود.

آموزه های قرآنی و روایات اهل بیت (ع)، بر پرهیز از اسراف و افراط در امور دنیوی تصریح نموده اند. برای مقابله با این چالش، راهکارهای جامع و چندجانبه ای مورد نیاز است. گسترش فرهنگ اعتقاد به رزق مقسوم و توکل به خداوند، می تواند حرص و زیاده خواهی را کاهش داده و افراد را به سمت قناعت و رضایت سوق دهد.

پی نوشت ها

[۱] سوره سبأ، آیه ۳۴.

[۲] سوره اسرا، آیه ۱۶.

[۳] صدوق، من لا یحضره الفقیه، ج۴، ص۳۸۰.

[۴]سوره نساء، آیه ۵.

[۵] حرانی، تحف العقول، ص۳۲۶.

[۶] سوره حدید، آیه ۲۰.

[۷] سوره ابراهیم، آیه ۳.

[۸] سوره هود: آیه ۶.

[۹] سوره طلاق: آیات ۲ و ۳.

[۱۰] مجلسی، بحارالانوار، ج ۷۰، ص ۱۶۰.

[۱۱] راغب اصفهانی، المفردات فی غریب القرآن، ص۴۱۴.

[۱۲] مجلسی، بحارالانوار، ج ۵، ص ۱۶۲.

[۱۳] بیانات در دیدار رئیس جمهور و اعضای هیأت دولت، ۱۳۸۳/۰۶/۰۴. farsi.khamenei.ir.

منابع

قرآن کریم
صدوق، محمد بن علی، من لا یحضره الفقیه، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۱۳ق.
حرانی، ابن شعبه، تحف العقول، قم، جامعه مدرسین، ۱۴۰۴ق.
راغب اصفهانی، ابوالقاسم، المفردات فی غریب القرآن، دمشق/بیروت، دارالقلم/الدار الشامیه، ۱۴۱۲ق.
 مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج۵، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق.
منابع اقتباس

دکتر ضادقی، مقاله تجمل گرایی چگونه بنیان جامعه را به هم می ریزد؟، دفتر حفظ و نشر آثار حضرت آیت الله العظمی سیدعلی‌خامنه‌ای، سایت حوزه نت
صالحی، علی محمد، کتاب «مار هفت خط» (تاملی در روحیه اشرافی گری مردمان)، سایت راسخون