مسجد جامع یزد که با سردر رفیع و مناره های بلندش شناخته می شود درخشان ترین بنای شهر یزد است. این مسجد در طول تاریخ، تحولات معماری بسیاری را در دوره های مختلف از سر گذرانده است. مسجد را جامع کبیر نیز می نامند و از لحاظ عظمت بنا و صنعت معماري و كاشي كاري، كم نظير و موجب اعجاب بازدیدكنندگان است.
اين مسجد بزرگ، در وسط شهر قديم و داخل حصار، واقع شده است. مساحت کل آن، اعم از قسمت هايي كه زيربنا است و جز آن ها، 9800 متر مربع، و مساحت قسمت هاي مزين به كاشي، شامل كتيبه ها و غيره، در حدود 500 متر مربع مي باشد. طول مسجد، 104 متر و عرض آن، 99 متر است. مسجد داراي هفت مدخل با در ورود است، كه به راه ها و كوچه هاي متعدد، ارتباط دارد.
مسجد جامع کبیر یزد در سال 1313 شمسی با شماره 206 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
تاریخچه تحولات بنا از نیمه دوم قرن سوم ه. ق
مسجد فعلي بر جاي سه مسجدي بنا شده كه در قرون متمادي در جوار يكديگر ساخته شده بودند. اين سه، نهايتاً در دوره «قاجاريان» به مسجدي واحد با صحني وسيع تبديل گردید.
اولين مسجد يا «مسجد جامع عتيق» در نيمه دوم قرن سوم هجري قمري و در زمان حكومت عمرو ليث صفاري با طرح شبستاني ساخته شد. مسجد را طبق روایت جعفری در تاریخ یزد که بعدا در تاریخ جدید یزد و جامع مفیدی نقل شده است، بر جای آتشگاه عصر ساسانی ساختند. اين مسجد در نيمه دوم قرن پنجم هجري قمري، در زمان حكومت امراي كاكويي يزد، تعمير و نوسازي شد و در جوار آن، مناره اي احداث شد كه تا قرن نهم هجري قمري بر پا بود. آثار مسجد اوليه تا سال 1324 ه.ش در شمال شرقي صحن مسجد فعلي باقي بود.
دومين مسجد يا «مسجد جامع قديم»، در نيمه دوم قرن پنجم هجري قمري در زمان حكومت علاء الدوله گرشاسب بن علي بن فرامرز از امرای کاکویی یزد ساخته شد. اين مسجد كه يك گنبد خانه و يك يا چند ايوان داشت، در قسمت غربي مسجد عتيق بنيان نهاده شد؛ و سپس دختران فرامرز بن علي كاكويي، شبستان و مقبره اي در جوار آن، احداث كردند. اين مسجد تا سال 1240 ه.ق بر پا بود و در اين سال در نوسازي و گسترش بنا، بخش اعظم آن منهدم گرديد.
سومين مسجد يا «مسجد جامع نو» در نيمه اول قرن هشتم هجري قمري به همت «سيد ركن الدين محمد قاضي» در پشت قبله مسجد جامع قديم بنيان نهاده شد. اين مسجد صحني كوچك و گنبد خانه و ايواني عظيم داشت. دراواخر قرن هشتم و اوایل قرن نهم در دوره حکومت آل مظفر مسجد تحولات بسیاری را به خود دید. در سال 777 ه.ق اقدامات ساختماني شاه يحيي بن مظفر به تزيينات كاشي كاري وسيع در مسجد جامع نو و احداث شبستان شرقي و سردر عظيم مسجد منجر شد. در سال 809 ه.ق و در زمان «خواجه جلال الدين خوارزمي»، تزيينات كاشي كاري مسجد جامع نو ادامه يافت. در اين زمان، نگارش كتيبه سوره «انا فتحنا» بر پيرامون صحن مربع شكل و ايوان و گنبد خانه مسجد آغاز شد كه در سال 819 ه.ق، در دوره شاه نظام الدين كرماني، همزمان با احداث شبستان غربي و درگاه ورودي غربي، پايان يافت.
در دوره حكومت امير چخماق، در سال 825 ه.ق ، مرمت و نوسازي مسجد جامع عتيق آغاز شد كه تا سال 846 ه.ق به طول انجاميد. در سبک معماری آذری و در زمان شاهرخ، سردر بلند مسجد ساخته شد. در شیوه اصفهانی در دوره صفویه، در زمان شاه طهماسب دو منار به سردر افزوده شد.
در دوره فتحعلي شاه قاجار، اقدامات ساختماني گسترده در مسجد، به تخريب قسمت هاي زيادي از بناي سه مسجد جامع منجر شد. از الحاقات این دوره احداث شبستاني در سمت مغرب مسجد، به مساحت 1008 متر مربع به سال 1240 ه.ق است. در اين زمان، مسجد جامع فعلي، به صورت بنايي واحد شكل گرفت.
سردر اصلی (شرقی)- بلندترین سردر مساجد ایران
یکی از ویژگیهای مهم مسجد جامع یزد ، سردر آن است که از آن به عنوان ، بلندترین سردر مساجد ایران یاد می شود. ارتفاع سردر و مناره ها در حدود 47 متر است. اما ارتفاع سردر تنها بدون احتساب مناره بیش از 28 متر است.
بر روی سردر تزئینات و كاشی معرق با نقوش گره چینی و اسلیمی كار شده است. همچنین از دیگر تزئینات سردر می توان به مقرنس زیبای آن اشاره کرد.
مناره های سردر
در کتاب یادگارهای یزد تالیف مرحوم ایرج افشار آمده:
«دو منار مسجد به دستور آقا جمال الدین مهتر جمال که در عهد شاه طهماسب سمت وزارت یزد با او بود برپا شد». قطر مناره ها در پای منار چیزی حدود دو و نیم متر با محیطی حدود 8 متر است.
دو راه پله بودن یکی از مناره های مسجد جامع یزد، یکی از ویژگی های جالب مسجد است. ارتفاع کلی مناره از بالای سردر در حدود 21 متر و ارتفاع قسمتی از مناره که دو راه پله را در خود جای داده در حدود 14 متر است . قطر مناره ها اندکی باهم تفاوت دارند و از لحاظ ظاهری هیچگونه تفاوت محسوسی با هم ندارند. تنها مناره تک راه پله ای اندکی (در حد 12 سانتیمتر) ارتفاع بیشتری نسبت به مناره دو راه پله ای دارد.
گنبد
گنبد مسجد جامع یزد به صورت دو پوسته اجرا شده که قطر پوسته بیرونی آن 17 متر است.
استاد پیرنیا در مورد این گنبد می‌نویسد:
«...در پشت ایوان، گنبدخانه ای با گنبد دو پوسته گسسته است، آهیانه (پوسته داخلی) گنبد ناری است و خود (پوسته بیرونی) با چفد شبدری کند بوده که به دلایلی در انجام کار، به گونه شبدری تند زده می‌شود...».
تزئینات روی گنبد هم از نوع معقلی، یعنی ترکیبی از کاشی و آجر است. بر ساقه آن عبارت "الملک الله" به خط کوفي تکرار شده است. معمار گنبد «سعد بن محمد كدوك» –بنای یزدی- بوده است
گنبد خانه
زیباترین بخش بنا را می توان مجموعه ایوان و گنبدخانه و فضاهای پیرامون آن نامید. نمای ایوان رفیع با مجموعه ای از زیباترین تزیینات كاشی معرق و با نقوش اسلیمی و گیاهی و نیز گره چینی پوشانده شده این تزیینات همراه با آجرهای ضربی و نقوش معقلی و كتیبه های كاشی معرق و كوفی بنایی مجموعه ای بدیع و خیره كننده آفریده اند كه تحسین هر بیننده ای را بر می انگیزد.
در دو طرف دهانه ایوان ورودی غلام گردش ها و غرفه هایی است، كه این غرفه ها در دو طبقه بوده و به یكدیگر متصل اند و فضای ایوان و گنبدخانه را دور زده و بر آن مشرف هستند. گنبدخانه مربع شكل یك دهانه گشاده مركزی به داخل ایوان و دو گذرگاه طاق دار در طرفین آن دارد.
گنبد خانه مسجد جامع یزد، چه از نظر سازه و معماری و چه از نظر تزئینات و کاشیکاری، دارای عناصر با ارزشی است و هرکدام از این عناصر قابلیت بررسی به صورت مجزا و مستقل را دارند، اما باید توجه داشت هماهنگی بین همه این عناصر باعث به وجود آمدن گنبد خانه ای زیبا و متناسب شده است.
یکی از عناصر مهم در این قسمت محراب است.کتیبه‌ها و تزیینات زیبایی که به صورت کاشی معرق هستند، جلوه خاصی به این محراب بخشیده است، یکی از بهترین عناصر زیبایی بخش محراب، وجود مقرنسی است که بعد از اتمام کار، با کاشی معرق پوشیده شده است.
دور تا دور محراب کتیبه ای به طول تقریبی نوزده متر و عرض چهل سانتیمتر قرار دارد، این کتیبه که تماماً با کاشیکاری معرق شکل گرفته است شامل آیه 18 و عبارت اول آیه 19 سوره آل عمران و در ادامه از آیه 9 سوره جمعه تا انتهای آن را کتابت کرده است.
در ستون‌های ظریف دو طرف محراب، دو قطعه کاشی چند ضلعی تیره رنگ موجود است که بر روی یکی نام کاشی‌کار و بر روی دیگری سال کاشیکاری درج شده است. بر طبق این دو نوشته کاشیکاری عمل الحاج بهاءالدین محمد ابن ابی بکر بن الحسینی یعرف بوالاد یزدی و به تاریخ تم فی شهر محرم‌الحرام لسنه سبع و سبعین و سبعمائه الهجریه (تمام شد در ماه محرم‌الحرام به سال 777 هجری) می باشد.
طول صحن مسجد، 83 متر و عرض آن، تقريباً 20 متر مي باشد. وسط صحن، سكوي كوتاهي به طول 35 متر و عرض 15 متر ساخته شده كه در ايام تابستان، نماز هاي صبح و شام، در آنجا، گزارده مي شده است. دور تا دور صحن را رواق هایی با طاق های گشوده به آن دور می زند كه علاوه بر ایجاد سرپناه و سایبان، زیبایی خاصی به فضای صحن داده و آن را از یكنواختی خارج می كند.
در ضلع غربی و شرقی گنبدخانه دو شبستان یا تابستانه وجود دارد كه غلام گردش هایی با طاق های متقاطع آنها را به مقصوره پیوند داده است. شبستان شرقی در سال 777 هجری به دستور شاه یحیی مظفری ساخته می شود و بوسیله یك غلام گردش با پنج دهانه تنگ كه به سوی رواق شرقی باز می شود به گنبدخانه و ایوان متصل می گردد. این شبستان دارای محراب كم عمقی است كه در رأس دارای مقرنس گچی بوده و كمی پایین تر از آن هشت قطعه قاب كاشی معرق به یك اندازه در كنار هم نصب شده است.
شبستان غربی در قرن نهم توسط خواجه غیاث الدین عقیل ساخته شده ومشهور به شبستان غیاثیه است. از ویژگی های بارز این شبستان طاق های سراسری كوكبی و تویزه است كه در اكثر بناهای تیموری شهر یزد دیده می شود. در ضلع شرقی این شبستان پنج اشكوبه دیده می شود كه دارای نرده های گچی پوشیده از كاشی معرق هستند. محراب آن ساده و دارای مقرنس های گچی در نیم طاق آن است.
منابع:
- افشار، ایرج، یادگارهای یزد، انجمن آثار ملی، ج2، تهران، 1354
- پیرنیا، محمد کریم، سبک شناسی معماری ایرانی، سروش دانش، چاپ دوم، تهران،1386
- جندقی یزدی، علی، جامع یزد، یغما، شماره2، 1327
- حاجی قاسمی، کامبیز، گنجنامه دفتر هشتم مساجد جامع، روزنه، تهران، 1383
- جعفری یزدی، جعفربن محمد ، تاریخ یزد ، به کوشش ایرج افشار، علمی و فرهنگی، تهران، سوم، 1384
- گلشن، صدیقه، بنا هاي اوليه مسجد جامع كبير يزد و بررسي تاريخچه مسجد جامع كبير يزد،؛ صفه، نشريه علمي پژوهشي معماري و شهرسازي، ش 26، بهار و تابستان 1377 ، ص109
- سایت موسسه فرهنگی و اطلاع رسانی تبیان
- وبلاگ مسجد جامع یزد
/6262
نظر شما