سیر حرکتی جنبش عدم تعهد از باندونگ تا هاوانا

از دید من با استفاده از سه نظریه مهم و جاندار واقعگرائی - وابستگی متقابل پیچیده، وابستگی متقابل - همگرائی و نیز ارتباطات در روابط بین الملل که با یکدیگر مانعه الجمع هم نیستند و هر نظریه به جنبه ائی از جنبش اشاره میکند، میتوان به شکل گیری و تجزیه و تحلیل روند حرکتی این جنبش پرداخت. ولی در ابتدا نگاهی می اندازم به شکل گیری و سیر تحول آن، به زمینه ها، نحوه و دلایل شكل گیری جنبش عدم تعهد، كشورها و شخصیت های بنیانگذار آن. بررسی روندی که این جنبش طی کرده است، پیش بینی سیر اتی آن و نیز روشهائی که ایران میتواند به آن جان تازه ائی ببخشد را اسانتر میکند.

كنفرانس باندونگ

نخستین تلاش برای ایجاد همگرایی میان كشورهای تازه استقلا یافته كه بعدها به غیر متعهدها معروف شدند، در سال 1955 در كنفرانس 'باندونگ' صورت گرفت. در بهار سال 1995 در شهر باندونگ اندونزی كه خود تازه از زیر يوغ استعمار هلند خارج شده بودند شكوفه هاي اميد همکاری و همگرائی سرزمينهاي تازه از بند رسته آفريقا و آسيا با شرکت 29 کشور جهان پدیدار شد. اين نخستين حركت جنبش جهان سوم بود كه به ابتكار چوئن لاي (چین)، جواهر لعل نهرو (هند)، جمال عبدالناصر (مصر) و احمد سوكارنو (اندونزی) و اونو (برمه) که همگی سوابق تفکر و حرکات ضد استعماری و گرایش سوسیا لیستی داشتند جان گرفت. هدف این كنفرانس كه در زمان خود بسيار بااهميت تلقي شد و مورد توجه همه جهانيان قرار گرفت، مبارزه با استعمار و استعمارگران و حمايت از مردم جهان سوم بود كه هنوز زيرسلطه قدرتهاي استعماري به سر مي بردند. كشورهاي تازه استقلال یافته جهان سوم كه در این كنفرانس شركت كردند تصميم گرفتند در برابر قدرتهاي جهان مبادلات اقتصادي و فرهنگی خود را گسترش داده و با استعمارگرایی و هم‌چنین استعمار نو توسط ایالات متحده و شورویمخالفت ورزند.

این کنفرانس که از 18 تا 24 آوریل برگزار شد سران بیش از نیمی از جمعیت کره زمین در آن شرکت داشتند و نخستین تلاش برای ایجاد همگرایی میان کشورهای تازه استقلال یافته از بند استعمار اروپائی بود که بعدها زمینه ساز تشکیل جنبش غیرمتعدها شد. ایران نیز از کشورهای شرکت‌کننده در کنفرانس باندونگ بود و دکتر جلال عبده که سمت نمایندگی دایم ایران را در سازمان ملل را داشت از طرف وزیر امور خارجه وقت نصرالله انتظام در کنفرانس باندونگ به عنوان رئیس هیئت ایرانی شرکت کرد. حضور آفریقا در باندونگ چشمگیر نبود زیرا بخش اعظم این قاره هنوز مستعمره بود و تنها کشورهای مصر، اتیوپی و لیبریا در آن زمان مستقل شده بودند. در پایان کنفرانس اعلامیه‌ای ده ماده ائی به نام «اعلامیه پیشبرد آشتی و همکاری جهانی» که بیانگر اهداف بنیانگذاران این اجلاس است صادر شد:

1. احترام به حقوق اساسی انسانی و به هدف‌ها و اصول منشور ملل متحد

2. احترام به حاکمیت و تمامیت سرزمینی همه ملت‌ها چه کوچک و چه بزرگ

3. به رسمیت شناختن برابری همه نژادها و ملت‌ها

4. خودداری از دخالت یا مداخله در امور داخلی کشورهای دیگر

5. احترام به حق هر ملت در دفاع مشروع فردی یا جمعی مطابق منشور ملل متحد

6. خودداری از تجاوز یا تهدید به تجاوز با استفاده از زور علیه تمامیت سرزمینی یا استقلال سیاسی هر کشور

7. خودداری از ترتیب دادن قراردادهای دفاع جمعی برای خدمت به منافع خاص هریک از قدرت‌های بزرگ و نیز خودداری از اعمال فشار به هر کشور توسط کشور دیگر،

8. حل اختلافات بین المللی از طریق صلح‎آمیز از جمله مذاکره، آشتی، داوری یا رسیدگی قضایی و نیز راه‌های دیگر صلح‎آمیز به انتخاب طرفین اختلاف مطابق با منشور ملل متحد

9. ارتقای همیاری و منافع متقابل، احترام به عدالت و تعهدات بین المللی.

10. احترام به عدالت و تعهدات بین‌المللی

شش سال بعد در سال 1961 در كنفرانسی كه در شهر بلگراد با حضور 'مارشال تیتو' رهبر یوگسلاوی، 'قوام نكرومه' رهبر غنا، جمال عبدالناصر رئیس جمهوری مصر، جواهر لعل نهرو نخست وزیر هند و احمد سوكارنو رهبر استقلال اندونزی برگزار شد جنبش عدم تعهد موجودیت خود را اعلام كرد. زمینهای تشکیل این جنبش دو بلوکی شدن جهان و تقسیم آن میان دو ابر قدرت آمریکا و شوروی که از جنگ دوم جهانی پیروز بیرون آمده بودند در غیاب انگلیس تخریب شده و مقروض از بدهیهای جنگ و آلمان شکست خورده و اروپای تضعیف شده برای حفظ صلح و امنیت بین المللی، آزاد سازی سرزمینهای تحت استعمار و مبارزه با استعمار نو و با الهام از تز موازنه منفی و بر اساس اصول پنچگانه پانچاشیلا یا اعلاميه توافق هندوستان و چين بر سر مساله تبت به شرح زیر بود:

1 ـ احترام متقابل به تماميت ارضي و حاكميت كشورها .

2 ـ عدم تجاوز به خاك يكديگر .

3 ـ عدم دخالت در امور داخلي يكديگر .

4 ـ اصل مساوات ميان كشورها .

5 ـ همزيستي مسالمت آميز

مروری بر پانزده اجلاس سران برگزار شده قبلی جنبش عدم تعهد ما را با کارکرد و اثرات این جنبش در صحنه بین المللی بیشتر اشنا میکند. ‌نخستین اجلاس در اول سپتامبر 1961 در بلگراد تشکیل شد. بنابر شرایطی که برای شناخت و قبول عضویت کشورهای غیرمتعهد تعیین شده بود از 25 کشور برای شرکت در کنفرانس دعوت به عمل آمده بود. اکثریت شرکت‌کنندگان را کشورهای تازه استقلال‌یافته با خاطرات تلخ از استعمار غرب تشکیل می‌دادند، به همین دلیل این کشورها و طبیعتا جو کنفرانس نسبت به غرب بدبین بوده و بیشتر به شرق تمایل داشتند. فضای بین‌المللی آن دوره ناشی از شدت روز افزون جنگ سرد و تشدید تشنجات بین‌المللی و یارگیری و بیم برخورد بلوک‌ها و آغاز جنگ جهانی‌سوم را بشارت میداد لذا تأکید بیانیه پایانی این کنفرانس بیشتر برحفظ صلح و امنیت جهانی و رفع اختلافات از طریق صلح و همکاری بین‌المللی بود.

دومین اجلاس از 5 تا 10 اکتبر 1964 در قاهره پایتخت مصر تشکیل شد ولی در این کنفرانس تعداد سران شرکت کننده افزایش یافته و به 47 کشور رسید که اغلب اعضای جدید را کشورهای تازه استقلال‌یافته تشکیل می‌دادند و هدف اصلی آن بررسی بحرانهای جهانی و چگونگی یافتن راهی جهت تأمین و استقرار صلح بود. برگزاری چنین اجلاسی با این هدف نشاندهنده اوضاع و شرایط جهانی و شدت یافتن رودرروئی ابرقدرتها و شدت گرفتن تنشهای سیاسی بین انها در این مقطع است. اجلاس سوم با یک تاخیر سه ساله زامبیا برگزار شد. زیرا قرار بود کنفرانس سران عدم تعهد هر سه سال یکبار تشکیل شود اما به علت اوضاع و احوال جهان، کنفرانس سران شش سال بعد از اجلاس دوم از هشتم تا دهم سپتامبر سال 1970 در لوزاکا پایتخت زامبیا با شرکت 53 کشور عضو تشکیل شد.

این کنفرانس ضمن پرداختن به مسائل مربوط به حفظ صلح و امنیت بین‌المللی برضرورت استقلال کلیه ملل به خصوص مستعمرات پرتغال در جنوب آفریقا تأکید کرد. در زمینه مسائل اقتصادی از افزایش شکاف میان کشورهای غنی و فقیر اظهار تأسف شد و تنزل سهم کشورهای در حال توسعه در زمینه صادرات طی دهه‌های 50 و 60 میلادی مورد توجه قرار گرفت. نتیجه این دو اجلاس اخیر به خوبی روند نظامی شدن کشورهای تازه استقلال یافته و فروش تسلیحات غربی به آنها و در نتیجه منفی شدن روند و تراز تجاری آنها را نشان میدهد. با چنین زمینه و سابقه ائی چهارمین اجلاس سران این جنبش از 5 تا 9 سپتامبر 1973 در الجزیره تشکیل شد. شرکت‌کنندگان در این کنفرانس به 75 کشور رسید ند و مصوبات آن در زمینه مسائل سیاسی از جمله تبعیض نژادی در آفریقای جنوبی، رودزیا، کامبوج،‌کره، حقوق دریاها و مواد مخدر بود. در زمینه مسائل اقتصادی به موضوعاتی چون روابط کشورهای پیشرفته و در حال توسعه، انتقال فن اوری و سیستم بین‌المللی مالی و پولی توجه داشت.

پنجمین کنفرانس سران در کلمبو پایتخت سریلانکا از تاریخ 16 تا 19 اوت 1976 برگزار شد و 86 کشور به عنوان عضو، 9 کشور و 12 سازمان بین‌المللی به عنوان ناظر و 7 کشور به عنوان میهمان در این کنفرانس شرکت داشتند. احتلاف نظرهایی که از قبل در جنبش عدم تعهد موجود بود از این کنفرانس شکل روشن‌تری به خود گرفت و به طور کلی کشورهای شرکت‌کننده به دو گروه تندرو یا مترقی و میانه رو یا معتدل تقسیم شدند. اگر چه تعداد کشورهای میانه‌رو که بیشتر طرفدار غرب بودند زیادتر بود ولی فعالیت سازمان‌یافته گروههای تندرو که بانیان و پایه گذاران جنبش نیز در میان آنها بودند تأثیر زیادی برمصوبات کنفرانس گذاشت. با این همه تصمیمات کنفرانس کلمبو را می‌توان نسبتاً معتدل و به دور از تندروی دانست. در این اجلاس بر سر تصاحب کرسیهای دفتر هماهنگی جنبش عدم تعهد که تعداد آن از 17 عضور به 25عضو افزایش یافته بود رقابت شدیدی درگرفت. به نوعی میتوان این اجلاس را بیشتر متوجه مسائل داخلی جنبش دانست تا موضعگیری ضد استعماری.

ششمین اجلاس در روزهای سوم تا هفتم اکتبر 1979 هشت ماه پس از پیروزی انقلاب اسلامی در هاوانا پایتخت کوبا برگزار شد. در این کنفرانس مراحل نهایی عضویت جمهوری اسلامی ایران در جنبش پایان یافت و جمهوری اسلامی ایران به طور رسمی به عضویت جنبش عدم تعهد درآمد. در جریان این کنفرانس مسائل مهمی چون اوضاع خاورمیانه، پیشنهاد اخراج مصر از جنبش به‌دلیل امضای قرارداد صلح کمپ‌دیوید با رژیم صهیونیستی، عضویت کامبوج و اوضاع اقتصادی بین‌المللی مورد بحث قرار گرفت. در هاوانا دو دستگی در میان اعضای جنبش عدم تعهد نسبت به اجلاس قبلی افزایش یافت. عده‌ای کوبا را متهم می‌کردند که در ریاست کنفرانس بی‌طرفی را مراعات نکرده است،‌ از این رو وقتی پیشنهاد پشتیبانی از خواسته‌های جمهوری اسلامی ایران علیه آمریکا مطرح شد تعدادی از کشورها تأکید کردند که بایستی تجاوزات آمریکا به ایران و دخالت نظامی شوروی در افغانستان هر دو با هم در جلسات جنبش مطرح و بررسی شود.‌

بندهای 139، 140 و 141 بیانیه پایانی ششمین اجلاس سران عدم تعهد به طور کامل به ایران اختصاص یافت و در آنها نسبت به پیروزی تاریخی مردم ایران در سرنگون کردن رژیم شاه و ایجاد امیدواری برای تمام مردم جهان در به دست آوردن آزادی و تحکیم استقلال خود،‌ ابراز مسرت شد و از قطع روابط ایران با رژیم صهیونیستی و آفریقای جنوبی، همچنین خروج ایران از پیمان سنتو استقبال به عمل آمد. در اجلاس همچنین پیشنهاد عراق برای میزبانی اجلاس هفتم سران بعد از کوبا مورد تصویب قرار گرفت.