علوم کتابداری و اطلاع‌رسانی دیروز علم اطلاعات و دانش‌شناسی امروز

از ابتداي شكل‌گيري كتابخانه‌ها اعم از كتابخانه‌هاي الواح گلي و طومار‌هاي پاپيروسي و كتاب‌هاي پوستي و سپس كتابخانه مجموعه‌هاي نسخ خطي و چاپي و تا اواخر قرن نوزدهم كتابدار حافظ و نگاهبان كتاب‌ها محسوب مي‌شد. هرچند از ابتدا اغلب افراد با نفوذ و صاحب منصب در اين كتابخانه‌ها مشغول به كار بودند و هركس كه صاحب كتابخانه بود گويي صاحب گنجي ارزشمند است و كتاب را با زنجير به قفسه‌ها قفل مي‌كرد، با تمام اين احوال هيچ گاه به آن به عنوان يك حرفه يا علم مثل حرفه و علم طبابت و كيميا‌گيري توجه نمي‌شد. اما از اواخر قرن نوزدهم و اوايل قرن بيستم با توجه به گسترش آموزش و حركت‌هاي اجتماعي در زمينه‌هاي مختلف، كتابخانه و كتابداري نيز دچار تحول گشت و بتدريج راه خود را به منزله يك علم هموار كرد. در اين تغيير و تحول با ايجاد آموزش‌هاي رسمي در مدارس عالي و دانشگاه‌ها و شكل‌گيري انجمن‌هاي علمي و حرفه‌اي بتدريج جايگاه واقعي اين رشته شكل گرفت و تعريفي از كتابداري ارائه شد «كتابداري دانشي است كه كاركرد‌هاي ويژه گرد‌آوري، سازماندهي و اشاعه دانش‌ را با اعمال روش‌هاي مديريت بر عهده دارد. «اما اين حوزه تاكنون با چندين عنوان معرفي شده است كتابشناسي، كتابداري، دكومانتاسيون (دبيزش)،‌بازيابي اطلاعات و بالاخره علم اطلاع‌رساني، اصطلاح رساني، اصطلاح كتابشناسي در سال 1802 كتابداري در سال 1818 و علم كتابداري در سال 1851 براي اولين بار به كار رفتند. اصطلاحات دكومانتاسيون را مطرح و آن را چنين تعريف كرد. فرايند تهيه و عرضه مدارك براي جستجو‌كنندگان اطلاعات، اصطلاحي كه وي ابداع كرد در دو مقاله انگليسي زبان در سال 1908 ترجمه شد و پس از آن رايج‌ترين اصطلاحي بود كه براي كار‌هاي كتابداري به كار مي‌رفت. اصطلاحات ديگري نيز وجود داشتند كه بر واژه‌هاي «اطلاعات» يا «اطلاع‌رساني» متكي بودند. در سال 1891 اصطلاح «ميز اطلاع‌رساني» جايگزين «ميز مرجع» گرديد و اصطلاح و اصطلاح «دفتر اطلاع‌رساني» تا سال 1909 به فدتري اطلاق مي‌شد كه در آنجا خدمات مرجع ارائه مي‌گرديد. در كنفرانس اسليب در سال 1932 اصطلاح «كار‌هاي اطلاع‌رساني» براي توصيف مساعدت‌هايي كه در بخش مرجع ارائه مي‌شد به كار رفت. در سال 1950 «كالوين موئرز» اصطلاح «بازيابي اطلاعات» را ارائه كرد. اين اصطلاح در دهه‌هاي 50 و 60 ميلادي كاملاً رايج بود. اصطلاح «علم اطلاع‌رساني» را اولين بار پروفسور «ساول گوزن» در سال 1960 به كار برد. وي در آن زمان رئيس بخش برنامه‌هاي آموزشي علوم رايانه و اطلاع‌رساني دانشگاه پنسيلوانيا بود.
با جهش انفجار‌آميز اينترنت اكنون به دومين نيمه دوران نظام مبتني بر اطلاعات، اقتصاد اطلاعات و دانش اطلاعات وارد شده‌ايم. در عصر حاضر كه دوره پيشرفت سرسام‌آور فناوري خصوصا فناوري‌هاي اطلاعاتي و ارتباطي و به تازگي با ورود به دنياي وب 3 فناوري اتصالي است،‌كمتر حرفه‌اي را مي‌بينيم كه فناوري رنگ تازه‌اي به آن نداده يا تغيير و تحول در آن ايجاد نكرده باشد. با ظهور سريع و متوالي «تحولات انقلابي در ارتباطات دور»، «كوچك شدن ماهواره‌ها» و «توسعه فناوري‌هاي موبايل» «موجب ارتباط همگان با يكديگر در هر زمان و مكان شده است. علوم كتابداري و اطلاع‌رساني نيز همپاي ديگر علوم نه تنها از اين پيشرفت‌ها مصون نمانده است، بلكه خود نيز به عنوان يكي از تجلي‌گاه‌هاي عمده فناوري‌هاي جديد ارتباطي و اطلاعاتي به حساب مي‌آيد. تغييرات سريع و همه جانبه، كتابخانه‌ها را در آستانه عصر جديدي قرار داده است كه با گذشته نه چندان دور، بسيار متفاوت است و پيشرفت‌هاي قابل توجهي نموده. به‌هرحال علم كتابداري يا اطلاع‌رساني طي تحول و تكوين خود شاهد تغيير عناوين متعددي بوده است و حالا در سال 1391 هجري شمسي در ايران، به همت اساتيد برجسته و به نام در حوزه علوم كتابداري و اطلاع‌رساني، عنوان «علم اطلاعات و دانش‌شناسي» را به خود اختصاص داده است.
علم اطلاعات و دانش‌شناسي براي ادامه حيات در محيط فناورانه و ارايه خدمات بهينه و مؤثر در اين محيط مجهز به دانش و مهارت‌هاي ويژه‌اي گرديده است. كه در متون مختلف، در قالب واژه‌هايي چون «سواد رايانه‌اي» «سواد شبكه‌‌اي»، «سواد رسانه‌اي» كه اين واژه‌ها تحت عنوان سواد اطلاعاتي بيان شده است. آشنايي با فنون استفاده از نرم‌افزار‌ها و سخت‌افزار‌ها، قوانين گزينش و ارزيابي منابع، نظام‌هاي شبكه‌هاي اطلاعاتي، دستيابي و آشنايي با پايگاه‌هاي اطلاعاتي، توانايي جست‌وجو در شبكه پايگاه‌ها و بانك‌هاي اطلاعاتي، تسلط بر كار با نرم‌افزار‌هاي كتابخانه‌اي، توانايي تجزيه و تحليل مسايل پژوهشي، توانايي‌ انجام پژوهش در حوزه مختلف علوم، و توانايي آموزش استفاده‌كنندگان با عنوان مشاوران اطلاعاتي و واسط‌هاي اطلاعاتي و طراحان نظام اطلاعاتي از جمله اين دانش‌ها و مهارت‌هاست، كه هر يك از اين عناوين بيانگر جنبه‌اي از تخصص علم اطلاعات و دانش شناسي مي‌باشد. كه كتابداري ديروز با دگرديسي چند جانبه‌اي آن را پيموده‌اند و به علم اطلاع‌رساني و دانش‌شناسي امروز رسديه‌اند. مشاوران اطلاعاتي آشنا با فناوري جديد اطلاعاتي، با عنوان كاركنان علم اطلاعات و دانش‌شناسي معرفي مي‌شوند، دانشجويان و دانش‌آموختگان اين رشته در كليه سطوح بايد براي ايجاد و پرورش مهارت‌هاي ارتباطي، مهارت‌هاي ارتباط بين فردي، مهارت‌هاي كاوش، دانش موضوعي تخصصي، مهارت‌هاي تجزيه و تحليل، مهارت‌هاي روز‌آمد فناوري اطلاعاتي، با انعطاف‌پذيري بيشتر گام بردارند. كه زير‌ساخت‌هاي اطلاعاتي كشور، ارزشي كه جامعه براي اطلاعات قايل است، نگرش و طرز برخورد برنامه‌ريزان، سياست‌گذاران و تصميم‌گيرندگان، درجه رشد فناوري كشور، تغييرات فناورانه‌اي كه در شرف وقوع است و يابه نظر مي‌رسد در شرف وقوع مي‌باشد بايد در اين جهت قدم بردارند و درخواست‌هايي را كه از سوي گروه‌هاي مختلف استفاده‌كنندگان نظام‌هاي اطلاعاتي انجام مي‌گيرد را مورد توجه قرار دهند.
با تحولات فناوري اطلاعاتي، به اين نتيجه مي‌رسيم كه در كتابخانه‌هاي آينده، مواد و محمل‌هاي اطلاعاتي كتابخانه در مسير كاهش حجم، كاهش وزن، كاهش هزينه، افزايش كرايي، افزايش سرعت، افزايش قابليت، افزايش حجم ذخيره اطلاعات و قابليت حمل و نقل اطلاعات به پيش خواهند رفت. كه ارتقاء سطح مهارت‌هاي كسب شده، خصوصاً توانايي شناسايي اطلاعات مفيد و بازيابي آن ممكن است علت اصلي موفقيت كاركنان دانش به حساب آيند. كه در عصر جديد، وظيفه كاركنان علم اطلاعات و دانش‌‌شناسي مي‌باشد.
4545