خاطره وطن خواه : حسین انتظامی بنیانگذار روزنامه جام جم و مدیرمسئول پیشین روزنامه همشهری است. انتظامی تالیفاتی در زمینه روزنامه نگاری داشته است. او چند دوره ای است به عنوان نماینده مدیران مسئول مطبوعات و خبرگزاری ها در هیات نظارت بر مطبوعات انتخابات می شود. او یکی از دلایل اینکه مطبوعات در ایران رونق لازم را نداشته اند، تمایز نگذاشتن بین «روزنامه نگار خوب» و « مدیرمطبوعاتی» خوب می داند. به گفته وی افزایش مخاطب ، استناد اهل فن به مطالب، شفافیت عملکرد، اعتبار و وزانت، نادر بودن تکذیبیه ها و توضیحات، حاضر شدن چهره های طراز اول به همکاری و نگارش مطلب و شناخت درست از مخاطب و نو به نو شدن برای او ، نشانه رشد وترقی «دنیای اقتصاد» در این مدت انتشار و نشان دهنده حضور تفکر بنگاهی موفق است. او در این مصاحبه بر پیشنهاد پیشین خود مبنی بر لزوم ادغام نشریات کشور در همدیگر و تشکیل موسسات مطبوعاتی به شکل بک بنگاه با صاحب امتیاز حقوقی تاکید کرده است . او صرفه جویی در هزینه، افزایش عمر نشریات ، اداره علمی بنگاه و انتشار نشریات قوی تر را ثمره این طرح می داند .
همانگونه که مستحضر هستید، طی دهه گذشته تعداد نشریاتی که به صورت تخصصی در حوزه اقتصاد منتشر شدند به صورت فزآینده ای افزایش یافت. اگرچه برخی ها متعقدند که این تعداد نشریه تخصصی به دلیل رونق اقتصاد در آغاز دهه گذشته بوده، اما در مقابل دیدگاه دیگری هم وجود دارد که تاکید می کند در شرایط رکود، میل دریافت اطلاعات از سوی مردم افزایش می یابد و همین عامل باعث توسعه مطبوعات اقتصادی در ایران شد. شما که متخصص حوزه مدیریت رسانه هستید، رشد مطبوعات اقتصادی را چگونه ارزیابی می کنید و به نظر شما چه عواملی باعث رشد مطبوعات اقتصادی در دهه گذشته شد؟
البته این حرف درست است که در شرایط رکود اقتصادی، مردم به دنبال دریافت اطلاعات بیشتر و دقیق تر هستند تا از تهدیدات بکاهند و فرصت ها را جستجو کنند . اما در عین حال باید مراقب باشیم تعدد عناوین نشریات را مساوی رونق این حوزه ندانیم . وقتی می توانیم صحبت از رشد نشریات در حوزه خاصی بکنیم که مجموع تیراژ آنها یا سرانه تیراژ آنها افزایش یافته باشد که به نظر من در هیچ حوزه ای بجز نشریات خانوادگی یا سبک زندگی، شاهد این اتفاق نبوده ایم. البته میزان افت سرانه تیراژ در نشریات اقتصادی به نسبت سایر حوزه ها کمتر است که یکی از دلایل آن ، همان نکته ای است که اشاره فرمودید.
مهمترین عامل موفقیت نشریاتی که در این فضا ماندگار شدند،چیست؟
حوزه اقتصاد به نسبت سایر حوزه ها آبادتر است زیرا بنگاه های صنعتی، بانک ها و وزارتخانه های به اصطلاح پولدار در این طبقه قرار می گیرند . بدیهی است نشریاتی که حوزه های خبری آنها چنین دستگاه هایی هستند وضع بهتری داشته باشند .
اما بی انصافی است که فقط این را عامل توفیق نشریات اقتصادی بدانیم . درک درست از نیازهای مخاطب ، فشار تقاضا از سوی حوزه های اقتصادی ، ایفای نقش ترمینالی و بهره گیری بموقع از ظرفیت ها ، عوامل رواج و ماندگاری این دسته از نشریات هستند .
در اقتصاد ، بنگاهی موفق است که بتواند در فضای آزاد رقابتی بهترین کالا را با بالاترین بهره وری و کیفیت را تولید کرده و به بازار عرضه کند. آیا این موضوع درباره مطبوعات که در فضای فرهنگی به عنوان یک کالا عرضه می شوند، صدق می کند؟
رسانه به طور عام و مطبوعات به طور خاص، صنعت هستند. یعنی بامقوله ارزش افزوده مواجهند. کالا هستند که تمامی قواعد اقتصاد بنگاهی بر آن حاکم است و مفهوم عرضه و تقاضا و به تبع آن بازاریابی، کلید واژه های اصلی آن هستند .
اتفاقا شاید یکی از اصلی ترین دلایلی که مطبوعات ما رونق لازم را ندارند و فاصله حسرت باری با ایده آل ها دارند همین نکته است که ما فکر می کنیم اگر کسی سرمقاله خوبی می نویسد یا روزنامه نگار برجسته ای است ضرورتاً مدیر مطبوعاتی خوبی هم می تواند باشد و لذا اختیار یک بنگاه مطبوعاتی را به او می سپاریم .
در صنعت اگر یک مهندس بخش طراحی، فرد موفقی باشد ضرورتا اختیار بنگاه خودروسازی را به او نمی سپارند . بین یک مدیر و یک مهندس با استعداد، اولی را ترجیح می دهند . اگرچه ایده آل آن است که فردی را بگذارند که جمع هر دو ویژگی باشد اما اگر چنین فردی را پیدا نکنند و قرار باشد از بین دو صفت ، یکی را انتخاب کنند حتما مدیریت ، اولویت دارد .
متاسفانه در رسانه و مطبوعات ، موضوع مدیریت رسانه جدی گرفته نشده . باور بفرمایید اگر اولا نگاه بنگاهی در رسانه ها ترویج شود و بنگاه های مطبوعاتی خصوصی متعددی ایجاد شوند و ثانیا افرادی که مدیریت مطبوعاتی را بلدند در راس آنها قرار گیرند فضای کار مطبوعاتی، رونق می گیرد ، حتی با مشکلات موجود . چون او می تواند با اتکا به آموزه ها و مهارت های مدیریتی ، بخشی از این مشکلات را کمرنگ کند و در جاهای دیگر، فرصت آفرینی کند و برآیند را جلوتر ببرد . مدیرمطبوعاتی یعنی کسی که مارکتینگ را می فهمد، درک درستی از عرضه و تقاضا دارد ، مدیریت محتوا و آگهی و توزیع و نسبت بین اینها را می داند، با برنامه ریزی راهبردی بیگانه نیست و لذا مرتبا محیط را رصد می کند، فرصت ها را شناسایی می کند، می داند سیاستهای انقباضی چیست ، می داند در کجا باید سیاستهای توسعه ای در پیش بگیرد ، با نیروی انسانی متخصص و فرهنگی چگونه تعامل کند ، درک درستی از ذینفعان مشترک داشته باشد، با فضای مرتبط از جمله حوزه های سیاست و اجتماع بیگانه نباشد، ظرفیت های مکمل را به خدمت هم درآورد و نوآوری را سرلوحه قرار دهد .
فضای مرتبط با ICT مرتبا در حال تحول است . پیچیدگی بالایی هم دارد . اساسا هر حوزه ای که با ICT پیوند می یابد خودبخود سرعت تحولی بالایی می گیرد ، چه رسد به خود ICT . حالا ما که در وسط این آتشفشان هستیم چقدر تحولات این حوزه را فهم کرده ایم ؟ اینها وظیفه مدیر بنگاه رسانه ای است که بداند عصر مولتی مدیا چیست و چه اقتضائاتی دارد . تغییر پارادایم ها را بفهمد و اولویت ها و سیاست های بنگاه را براساس پارادایم های جدید و تحولات محیطی تنظیم کند ، چه محیط داخل و چه محیط خارج . او باید قدرت رصد تحولات را داشته باشد و بداند اگر سازمان او بخواهد با دست فرمان چهل سال پیش ، یا حتی ده سال پیش اداره شود محکوم به فناست .
عده ای فکر می کنند اگر در حوزه های فرهنگی مثل مطبوعات ، سینما و کتاب ، اصطلاحات مدیریتی یا اقتصادی به کار ببریم به ساحت فرهنگ توهین کرده ایم . این افراد می خواهند ناکارآمدی های خودشان را پشت عناوین فرهنگی و دفاع از ساحت فرهنگ پنهان کنند. با این دید، فرهنگ همچنان وابسته به یارانه و صدقه دولت می ماند و نمی تواند بالغ و پایدار شود . البته من نمی گویم دولتها نباید به حوزه فرهنگ، یارانه بدهند بلکه می گویم خود اهالی این حوزه هستند که باید توانمندسازی را مد نظر داشته باشند. یعنی با اتکا به قوانین حمایتی، معافیت های منطقی، هدایت سیاستگذاری ها و به تبع آن ، یارانه های دولتی به سمت زیر ساخت ها، روی پای خودشان بایستند تا از این طریق، ماندگار بشوند و گرنه زیست انگلی پیدا می کنند که سرانجام آن معلوم است .
جایی از شما مطلبی خواندم که پیشنهاد داده بودید ، بهتر است نشریاتی که در یک رشته تخصصی فعالیت می کنند ، در هم ادغام شوند و به صورت یک موسسه مطبوعاتی و یک بنگاه اداره شوند.به نظر شما می توان برای مطبوعات اقتصادی هم چنین پیشنهادی را ارایه کرد؟
نکته ای که من که گفته بودم از یک آسیب شناسی ناشی شده بود . در حال حاضر حدود 5000 عنوان نشریه مجوز انتشار دارند . البته حدود نصف این تعداد به صورت منظم منتشر نمی شوند که آسیب شناسی جداگانه ای دارد . این 5000 عنوان تقریبا به 4500 صاحب امتیاز تعلق دارند ؛ یعنی عملا «تناظر یک به یک» وجود دارد . عمده اینها هم صاحبان امتیاز حقیقی هستند . بحث بنگاه ، دو زاویه دارد . اولا تبدیل صاحب امتیاز حقیقی به حقوقی. مطابق قانون مطبوعات چنانچه صاحب امتیاز ، فوت کند ، انتشار نشریه تا انجام مراحل قانونی حصر وراثت و انتقال رسمی امتیاز متوقف می شود که می دانید همین توقف چند ماهه ضربه بزرگی به حیات یک نشریه وارد می کند . اما چنانچه صاحب امتیاز، حقوقی باشد این اتفاق نمی افتد و حیات نشریه با مخاطره روبرو نمی شود .
علاوه بر این، اگر چند نشریه با یکدیگر متحد شوند و در قالب یک شرکت فعالیت کنند و صاحبان امتیاز متعدد را به یک صاحب امتیاز حقوقی جدید تبدیل کنیم عملا بنگاه مطبوعاتی ایجاد کرده ایم که هر یک از صاحبان امتیاز قبلی می توانند مدیرمسئول یا سردبیر نشریه خود باقی بمانند. اگر ادغام انجام شود اولا در هزینه ها صرفه جویی می شود و ثانیا با پاسکاری منطقی، هم افزایی به وجود می آید. مثلا یک بنگاه مطبوعاتی درست شود از یک روزنامه عمومی، یک روزنامه اختصاصی (تک زمینه ای)، یک مجله هفتگی خانوادگی و یک نشریه استانی و یا هر زمینه دیگر . کاری که الان در بنگاههای مطبوعاتی غیر خصوصی مثل اطلاعات و کیهان و همشهری و ایران می شود یا در بنگاه های مطبوعاتی خصوصی مثل ابرار و خانواده سبز و خبر . هر کدام از این نشریات، به دیگر عضو خانواده کمک می کند و عملا یک بسته را تشکیل می دهند که می توانند اعضای مختلف یک خانواده را مخاطب خود قرار دهند .
با این کار ، عمر نشریات هم بیشتر می شود. اگر ما الان حسرت می خوریم که فلان روزنامه یا مجله خارجی عمرهای طولانی دارند و سهام آنها ارزش بالایی دارد ناشی از این نگاه است که به کار مطبوعاتی، صرفا به صورت یک فعالیت فرهنگی– اجتماعی بسنده نکرده اند .
وقتی بنگاه مطبوعاتی ایجاد شود ، اداره آن علمی تر هم می شود یعنی یک مدیرعامل با نگاه مدیریت رسانه ای در رأس آن قرار می گیرد که بخوبی تهدیدات یا فرصت های بازار را شناسایی می کند و مراقب است که فعالیت ما دارای توجیه اقتصادی باشد.
اما نکته ای که شما فرمودید زاویه دیگری است که این هم ارزش دارد . بر مبنای «یک ده آباد ، به از صد شهر خراب» و در شرایطی که سهم هر نشریه از کیک بازار، محدود است می توان با ادغام چند نشریه ظاهرا رقیب و محاسبه آورده هر یک و تشکیل سهام در شرکت جدید، به جای چند روزنامه متوسط الحال ، یک روزنامه قوی منتشر کرد . ما در منابع ، ضعف داریم زیرا از ابتدا طرح آمایش در حوزه فرهنگ و مطبوعات ، انجام نشده . به زیر ساخت ها ، نیروی انسانی گردش کل حجم اقتصادی توجه نشده . لذا هم در منابع مالی و هم منابع انسانی کارآمد ضعف داریم .
ما الان حدود 20 روزنامه ورزشی و 10 روزنامه اقتصادی داریم . هر روزنامه حداقل 20 روزنامه نگار زبده لازم دارد . سوال من این است که آیا 400 روزنامه نگار برجسته ورزشی و 200 روزنامه نگار برجسته اقتصادی داریم؟ روزنامه نگار زبده و برجسته یعنی کسی که وقتی قرار است با وزیر نفت مثلا درباره اوپک مصاحبه کند در نقش یک کارشناس ، ظاهر شود . کارشناسی که اوج و فرود های اوپک را بداند، مکانیزم های قیمت گذاری نفت خام و فراورده را بداند، سهم اوپک و غیر اوپکی ها در تولید نفت را بداند، سهم صادرات نفت را مثلا در تولید ناخالص ملی ونزوئلا بداند ، معنای برنت را بداند و خیلی چیزهای دیگر . شوربختانه باید اقرار کرد تعداد روزنامه نگار برجسته در فضای رسانه ای ما خیلی کمتر از نصاب لازم است. دلایل متعددی دارد که درباره آن باید جداگانه حرف بزنیم .
اگر این ادغام ها صورت بگیرد ، مطمئن باشید فضای با نشاط تری ایجاد می شود . اهل فن می دانند ادغام یکی از استراتژی های انقباضی است که در بعضی مواقع از جمله شرایط رکود، توصیه می شود . البته سختی های خودش را هم دارد زیرا راهبرد ادغام ، سخت ترین نوع است و نسبت به سایر استراتژی ها ، بی توفیقی و تلفات بیشتری هم در طول تاریخ داشته است !
تردیدی نیست که اقتصاد ایران دولتی است و این نگاه دولتی در همه ارکان اقتصاد ریشه دوانده است.حتی این نگاه دولتی به حوزه فرهنگ هم وارد شده است.مثلا تعداد زیادی از نشریات اقتصادی با یارانه دولت منتشر می شوند، در حالی که عملا تاثیرگذاری چندانی ندارند.چرا دولت باید در حوزه فرهنگ هم مثل اقتصاد حضور اینچنینی داشته باشد؟
اینجا چند بحث مطرح است که باید آنها را از همدیگر تفکیک کنیم . یکی تقویت بخش خصوصی و دولتی زدایی از مالکیت رسانه هاست . اگر بخواهیم تفسیر اصل 44 قانون اساسی را به حوزه فرهنگ و مطبوعات ترجمه کنیم تا نوعی رقابت واقعی وغیر رانتی ایجاد شود و بالندگی و نشاط پدید آید منطقا باید رسانه های دولتی با مکانیزم خاص خود واگذار شود. ممکن است بفرمایید فلانی که خودش سالها در مطبوعات دولتی ، مدیریت کرده چرا این حرف را می زند. اولا به خاطر تجربه و ثانیا به خاطر این که سیاستهای اصل 44 تقریبا در اواسط مدیریت بنده در موسسه همشهری ابلاغ شد . لذا آن موقع دنبال ورود همشهری به بورس بودیم و مقدمات کار هم انجام شد و یادم هست در همین روزنامه دنیای اقتصاد ،یکی - دو مقاله خوبی در استقبال از آن تصمیم منتشر شد .
مطبوعات بخش خصوصی باید اولویت پیدا کنند . البته منعی نیست که در حوزه نشریات علمی و سایر حوزه هایی که بخش خصوصی توان رقابت ندارد و یا وظیفه حاکمیت است همچنان دولتی ها باشند اما در حوزه هایی که امکان فعالیت بخش خصوصی هست باید به طور جدی به آنها پرو بال داد . مجوزها به آن سمت هدایت شوند . جلوی صدور مجوز برای دولتی ها گرفته شود و حتی دولتی های موجود خصوصی شوند . البته خصوصی سازی نه واگذاری ! تلقی غلطی که الان در حوزه بنگاه های بزرگ می شود، واگذاری از یک بخش دولتی به بخش دولتی دیگر یا کنسرسیوم دولتی هاست . اسم این خصوصی سازی نیست، در حالی که روح تفسیراصل 44 به دنبال ایجاد و پروبال دادن به بخش خصوصی است نه واگذار کردن یک بنگاه بزرگ به چند سهامدار دولتی دیگر .
بحث دوم ، اگر می گوییم مشخصه دولت مدرن ، کوچک بودن ، چابک بودن و بسنده کردن به حوزه های حاکمیتی مثل سیاستگذاری ، طرح آمایش، شفافیت اطلاعات تنظیم مقررات و ایجاد امنیت است این نگره باید در حوزه سیاستگذاری فرهنگی نیز ترجمه شود .
بحث سوم ، اصلاح سیستم یارانه دهی به فرهنگ و به طور خاص به مطبوعات است . شیوه موجود یعنی یارانه مستقیم بیست – سی سال است که اجرا می شود و معایبی دارد . اولا فساد آفرین است و ثانیا آزادگی مطبوعات رابه چالش می کشد زیرا آنها را وامدار دولت می کند .
اگر سیاستهای ما در اقتصاد کلان به دنبال کارآفرینی است این سیاست باید مثلاً خودش را در حوزه سیاستهای فرهنگی هم نشان دهد . یعنی به جای اینکه یارانه، تابع تیراژ باشد که متاسفانه بعضا غیر واقعی هم هست باید تابع میزان بیمه ای باشد که یک روزنامه برای همکاران خود می پردازد. از این طریق به اجرای ماده46 قانون مطبوعات هم کمک می شود که می گوید صاحب امتیاز موظف است همکاران خود را بیمه کند.
اگر سیاست فرهنگی کشور ، ترویج مطالعه است باید به دانش آموز و دانشجو و مدیر وخانه دار، بن هایی داده شود که مثلا هر نشریه را با نصف قیمت مشترک شوند . یا زیر ساخت توزیع توسط دولت ایجاد شود که هر نشریه را با تعرفه بسیار پایین تا اقصی نقاط کشور ببرد . بدیهی است هر نشریه ای که مخاطب داشته باشد سهم بیشتری از این امکان می برد و هر نشریه ای که نتواند مخاطب بیافریند سهمی از این کیک نمی برد ولو آن که تیراژ واقعی آن بالا باشد . مدل توزیع مطبوعات ، همان است که چهل سال پیش بوده . نهایتا به جای وانت پیکان با وانت بار مدرنتر توزیع می شود و به جای وصول نقدی از دکه دار با دستگاه POS .
دولت باید با تکنیک هایی درصدد کاهش قیمت تمام شده باشد مثلا معافیت های کامل مالیاتی و بدون تفسیر ، مثلا آب و برق و تلفن و اینترنت دفاتر مطبوعاتی را پرداخت کردن، مثلا رایگان کردن مرسولات پستی و بار مطبوعات ، مثلا توزیع بن اشتراک که دانش آموزان و دانشجو و خانه دار بنا به ذوق وعلاقه خود هر نشریه ای را که خواستند مشترک شوند و مقولاتی از این دست . بدیهی است در این صورت مطبوعات خلاق، سهم بیشتری از این حمایت ها درو می کنند و آنها که جز رانت ، چیزی ندارند محکوم به فنا هستند .
همه جای دنیا به فرهنگ و مطبوعات ، یارانه می دهند . مراقب باشیم افراط در لیبرالیسم اقتصادی ما را به جایی نبرد که منکر اصل یارانه و وظیفه حاکمیتی شویم. اما باید مخالف یارانه مستقیم باشیم . قبلا درباره شیوه های یارانه غیرمستقیم ، چند مقاله داده شده که اینجا سرتان را درد نمی آورم . مخصوصا اگر اقتصاد شبکه ای رواج گیرد کاغذ بازی و فساد ناشی از آن هم از بین می رود .
در حال حاضر دولت سالانه حدود 40 میلیارد تومان به مطبوعات یارانه می دهد . این رقم چند سال است تغییر جدی نکرده در حالی که اولا بودجه عمومی دولت سال به سال، افزایش جدی یافته ، ثانیا تعداد مطبوعات تقریبا 2 برابر شده . هرچند از نظر تیراژ سرانه ، شاید خیلی فرق نکرده باشد اما به هر حال از نظر تعداد عائله ، بیشتر شده ایم . ثالثا خبرگزاری ها هم به این خانواده اضافه شده اند و رابعا جبران افزایش قیمت ها را کجا دیده ایم ؟ از همه مهمتر ، این رقم نسبت به بودجه کشور ، مگر چقدر است ؟! حرف ما این است که این رقم باید خیلی بیشترشود اما ضمنا به هیچ وجه مستقیم نباید باشد . مستقیم نبودن به معنای زنده کردن دوباره شیوه های حواله کاغذ و مسائلی از این دست هم نباید باشد زیرا آن هم مستقیم بود . بلکه دولت آن رقم را در آموزش ، معافیت ها و یارانه در مقصد هزینه بکند .
روزنامه دنیای اقتصاد وارد دهمین سال انتشارخود شده است،طی مدت یاد شده روزنامه دنیای اقتصاد را چه به لحاظ محتوا و چه به عنوان یک بنگاه مطبوعاتی چگونه ارزیابی می کنید؟
وقتی عمر یک نشریه بخش خصوصی با همه تلاطماتی که در بازار مطبوعاتی ایران وجود دارد به یک دهه می رسد ، فی نفسه جای خوشوقتی و تبریک دارد . مخصوصا بتواند روز به روز بالنده تر شود . این نشریات مایه مباهات و سرمایه کشورند . حالا اگر این حضور با رشد و ترقی هم قرین شود بیشتر مایه خوشحالی است . رشد یک روزنامه را در حجم و تیراژ جذب شده آن می بینیم . در استناد اهل فن به مطالب آن می بینیم . در شفافیت عملکرد آن می بینیم، در اعتبار و وقار و وزانت و تفاوت آن با کسب و کار به اصطلاح زیر پله ای ، نادر بودن تکذیب ها و توضیحات ، حاضرشدن چهره های تراز اول به همکاری و نگارش مطلب ، شناخت درست مخاطب و نو به نوشدن برای او .
خوشبختانه دنیای اقتصاد اینچنین است. اضافه کردن بسته های ضمیمه ای به بدنه اصلی روزنامه ، زایش یک مجله هفتگی مکمل ، ایجاد انتشارات در کنار موسسه و جلوه هایی از این فعالیت ها ، نشان دهنده و نوید دهنده حضور تفکر بنگاهی موفق است .
آیا می توانید شماره ای از روزنامه را یاد کنید که ذهن شما را مدتی درگیر کرده باشد؟مثلا تیتر یا عکس و یا شماره ویژه ای از روزنامه.
رسانه های موفق به تیتر یا عکس یا گزارش های برجسته و ستاره نیاز ندارند . به نوعی استقرار و استمرار رسیده اند که معدل کارشان بالاست . لذا اگر کسی نتواند مصداقی از یک تیتر یا عکس جذاب و اثر بخش و درگیر کننده ذهن را بر شمارد نباید فکر کنیم آن نشریه ، قله ندارد . آنها مثل سلسله جبال هستند . همین که مخاطب ، تصویری کلی و خوب از آنها در ذهن دارد و حس احترام واعتماد او را بر می انگیزاند به تنهایی نشانه موفقت آنهاست .
این گفتگو در ویژه نامه بزرگداشت دهمین سالگرد انتشار روزنامه دنیای اقتصاد در 25- 10-91 منتشر شده است .
نظر شما