هنوز هم دروغگو دشمن خداست؟

مریم صدرالادبایی-زهرا تالانی: این همان موضوعی بود که رهبر معظم انقلاب اسلامی هم در سفر بجنورد در زندگی اسلامی- ایرانی به آن اشاره کردند که چرا دروغ در جامعه رواج پیدا کرده است.در همین زمینه سال گذشته میزگردی با حضور حجت الاسلام محمدرضا درانی، استاد حوزه و دانشگاه، دکتر اصغر مهاجری، جامعه شناس و سیدحسن موسوی چلک، کارشناس آسیبهای اجتماعی برگزار شد.

به نظر شما چرا عنوان می شود که ایرانیان دروغگو هستند؟
درانی: ابتدا باید بدانیم که نوع نگاه به دروغ چگونه است و چه تعریفی از دروغ داریم.طبق تعاریف دینی دروغ گناه است و در واقع یک رذیله اخلاقی و عمل زشت محسوب می شود.دروغ گفتن جایز نیست اما نگاه دین به موضوعات اخلاقی کاملا متعالی است.اسلام دین اخلاق است و حرکت پیامبر هم کاملا اخلاقی است و اولین کلمه ای که به پیامبر وحی می شود کلمه بخوان(اقرا)است. بنابراین حرکت ایشان فرهنگی است و بعثت ایشان فرهنگی است. دروغ به هرحال یکی از گناهان است و خیلی عجیب است که ما عدوالله را نسبت به هیچ گناهی جز دروغگویی نداریم.
مهاجری: یک عالم دینی از ایمان سخن می گوید و منابعی دارد. من از واقعیتی حرف می زنم که ممکن است مطلوب نباشد اما واقعیت دارد.بنابراین روش روانشناختی ما در مورد مسائل متفاوت است.عالم دینی همه مسائل و هنجارها را دستوری عنوان می کند،مثلا می گوید دروغ نگو،همه را ست را هم نگو.اما من در نظام جامعه تحلیل می کنم ،لذا من از میانگین حرف می زنم. یافته های من تحقیقاتی است و جهت گیری ذهنی ندارد برخلاف گفته های دینی علما. وتابو نگرانه نیست.
موسوی چلک: بچه که بودیم وقتی کسی دروغ می گفت بلافاصله به او می گفتند که:دروغگو دشمن خداست. وقتی بزرگتر شدیم متوجه شدیم که دروغ گفتن یعنی این که یک موضوع را غیر واقعی جلوه دادن دروغ است.به عبارت ساده تر«خلاف واقع»است.

به نظر شما دروغگویی با چه اهدافی انجام می شود؟
درانی:دروغ گویان با اهداف و انگیزه های چندی متوسل به دروغ می شوند. در بسیاری از موارد منافع شخصی است که شخص را به دروغگویی می کشاند و کمتر مواردی را می توان یافت که منافع دیگری با ملی، آنان را به دروغ سوق دهد. گاه هدف دروغ، پنهان کردن جرم و گناه و خلاف یا قانونی است که شخص مرتکب شده است. انگیزه و هدف دیگری که شخص را به دروغ گویی می کشاند، نیرنگ و فریب است؛ چرا که نمی خواهد دیگری به سمت وسویی برود که مخالف اهداف دروغ گو و مقاصد و منافع و مصلحت اوست.
موسوی چلک: چرا دروغ می گوییم؟دروغ می گوییم،چون خرجی ندارد،کنتور نمی اندازد،به نظرمی رسد مردم زودتر باور می کنند.به عنوان مثال:اگرکارمندی دیر بیاید سر کار،وقتی دلیل دیر آمدن را بی حالی خود بگوید کسی باور ندارد اما اگر بگوید فرزندم بیمار بود سریع باور می کنیم و حرفش را می پذیریم.اگر دانش آموزی دلیل واقعی انجام ندادن تکلیفش رابگوید شاید باور نکنیم اما اگر بگوید مادر بزرگم فوت کرده باور می کنیم.

بنابراین آقای درانی،70 درصد ایرانیها دروغ می گویند چون عقده حقارت دارند؟
درانی:دروغ، انسان را درمیان مردم بی اعتبار نموده و اعتماد دیگران را از وی سلب می کند و آثار بسیار نامطلوبی درپی دارد، لذا دروغ از نظر اسلام حرام است. به این معنا که فراتر از حکم اخلاقی زشت و بد بودن، به عنوان حکم فقهی از میان احکام پنج گانه، حکم حرام بر آن مترتب شده است.بنابراین، از نظر اسلام، همواره دروع امری زشت، بد وگناه است. از نظر اسلام، دروغ از مصادیق رذیلت اخلاقی است و هرگز به عنوان یک فضیلت معرفی نمی شود.

در عین اینکه شما عنوان می کنید دروغ در همه جا زشت و ناپسند است اما در مقابل دروغ مصلحتی و تقیه هم داریم که فرد در مواقعی به نفع خود از آن استفاده می کند بدون آنکه موارد کاربرد درست آن را بداند؟
درانی:هرگز اسلام و آموزه های آن، دروغی را خوب و حلال ندانسته است؛ بلکه در برخی از موارد به خاطر مصالحی بسیار مهم چون حفظ جان و عرض و آبرو یا مال بسیار زیاد، دروغ را مجاز دانسته است و این جواز درحد ضرورت است و براساس آموزه های اسلامی چیزی که به ضرورت و اضطرار به همان مقدار مجاز دانسته شده، در همان محدوده با شرایط سفت و سخت جایز است: الضرورات تبیح بقدرها. پس جواز دروغ همانند جواز خوردن مرده برای مضطر آن است که باید به مقدار نیاز و با شرایط خاصی انجام گیرد. دروغ مصلحتی یک توجیه است برای دروغگویان، البته دروغ مصلحتی شرایطی دارد، زمانی که دروغ به کسی آسیبی نرساند و موجب حفظ آبروی مومن شود با حفظ شرایطی امکان پذیر است.باید منظور از مصلحت را تعریف کرد زیرا مصلحت جایگاه دارد.ضعف ایمان و سبب دروغ می شود اما نمی توان این موضوع را تعمیم داد و کسی هم که یکبار دروغ می گوید که دروغگو نیست.

در چه مواردی می توان دروغ مصلحتی گفت؟
درانی:مواردی که از نظر فقه اسلامی برای مصالح و منافع بسیار مهم شرعی، فردی یا اجتماعی، دروغ به عنوان دروغ مصلحتی عنوان می شود در موقعیت اضطرار و ناچاری است، هرگاه کسی برای حفظ جان یا مال یا ناموس خود یا فرد مسلمان دیگر، سخن یا سوگند دروغ بخورد، جایز است. لذا امام صادق(ع) فرموده است: «اگر انسان از روی تقیه و ضرورت و ناچاری سوگند دروغ یاد کند، ضرری ندارد.». اصلاح میان مردم یعنی هرگاه بین دو نفر مسلمان خصومت و نزاعی باشد در این صورت انسان با یقین به مؤثر بودن، می تواند با گفتن دروغ، کینه و عداوت را برطرف کرده و صلح و صفا و صمیمیت میان آنها برقرار کند، مشروط بر اینکه فایده و نتیجه ای بر آن محتمل باشد. مثلا اگر دو نفر یا دو خانواده با یکدیگر قهر باشند. پیش یکی رفته و از قول دیگری بگوید که فلانی تعریف و تمجید شما را می کرد. در زمان خدعه و نیرنگ در جنگ: یکی دیگر از مواردی که گفتن دروغ حرام نیست، جنگ و جهاد است.

دروغ خوب همان تقیه است؟
درانی:مفهوم آن گسترده است.همانطور که بارها اشاره کردم دروغ، همیشه بد و زشت نیست، بلکه حتی دروغ خوب هم داریم. دروغ های خوب ، دروغی مصلحتی و اگر به قصد منفعتی نیز دروغ گفته شود، آن دروغ هم مجاز بوده و از عنوان زشتی و بدی و گناه بودن خارج می شود؛ چرا که اگر با دروغی منفعتی بزرگ نصیب شخص یا جامعه شود، با اهم و مهم کردن، می توان دروغ گفت و از فواید و آثار آن بهره برد.‏دروغ در اسلام بلکه تمامى ادیان الهى حرام است، اما در مواردى که مصلحت دروغ گفتن بیشتر از مفسده آن باشد، دروغ حرام نیست، بلکه در برخى موارد واجب است. در این گونه موارد، دروغ، مصلحت‏آمیز نام گرفته است؛

اما این دروغهای مصلحتی تعمیم پیدا می کند.اگر کلا بگویم راست بگوییم بهتر نیست؟مثلا یک عمر به همسرمان دروغ بگوییم؟
درانی:شما همسرت را دوست نداری و صداقت را بگو در اینصورت ببین چه می شود.به نظر من گاهس صداقت سم است.گاهی می توان با دروغ مصلحتی موضوع را درست کرد.ما به دختران جوان همیشه می گوییم یک وقت تمام مسائل زندگی دوره مجردی را به همسرشان نگویند نه اینکه دروغ بگویند بلکه واقعیت را هم نگویند،چون ایجاد بی اعتمادی می شود.دروغ گفتن حرام است اما راست گفتن هم لازم نیست این یعنی تعادل در زندگی.
مهاجری: وقتی دین بنا به دلایلی دروغ گفتن را مجاز می داند فرد این را می گیرد اما براساس منافع خودش این موضوع را تفسیر می کند که به آن مکتب مبادله می گویند که فرد بر اثر یافته های خودش مبادله می کند.استثناها را تعمیم می دهد ، دروغ می گوید و اجتهاد می کند هرچند در مقام تشخیص نباشد.آنها می گویند که فلان مرجع دینی در بالای منبر برای خودش تبصره می زند و تفسیر می کند پس من هم می توانم،چون قدرت تمیز ندارد.
موسوی چلک:الان آموزشهای ها هم به سمت دروغگویی رفتند.در گذشته دروغ زشت بود اما الان در برناه های تلویزیونی برای یاختن طنز و خنداندن مردم یک شخصیت دروغگو می گذارند و محبوب مردم می شود.در سریال زیر آسمان شهر اگر یادتان باشد بهروز خالی بند چقدر شخصیت دوست داشتنی بود.بنابراین باید آموزشهای رسمی و غیر رسمی به سمتی حرکت کنند که افراد دروغگو نشوند. از پیامدهای دروغگویی که کاملا در جامعه ایرانی محسوس است، بی‌اعتمادی به افراد است. افراد در چنین جامعه‌ای از خود بیگانه می‌شوند.
45232