دولت مردان ترکیه نگران هستند/کودتای مصر پیامدهایی برای خاورمیانه دارد

تحولات دو هفتۀ گذشته در مصر واکنش‌ها و بازتاب‌های متفاوتی در عرصۀ رسانه‌ای و محافل سیاسی خاورمیانه و هچنین در ابعاد منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای در پی داشته است. مواضع برخی کشورها گاهاً این پرسش را ایجاد می‌کند که در مصر چه اتفاقی در حال وقوع است که برخی کشورهای خاورمیانه را به سکوت، برخی دیگر را به واکنشی تند و نگران کننده و سایرین را نیز به حمایت از روند تحولات موجود واداشته است؟ به یک معنا این چند دستگی در واکنش کشورهای منطقه چه معنایی می‌تواند داشته باشد؟ ترکیه یکی از همان کشورهاست که واکنش مقامات آن نسبت به تحولات مصر شائبه‌های زیادی را تاکنون ایجاد کرده است. فارغ از صحت و سقم همۀ فرضیه‌های موجود، مواضع ترکیه به عنوان بازیگر مهم و فعال منطقه‌ای در ارتباط با تحولات مصر قابل تأمل است. از محتوای اظهارنظرها و موضع گیری مقامات ترکیه اینگونه برمی‌آید که ترکیه با نگرانی زیاد تحولات مصر را دنبال می‌کند.
خبرگزاری خبرآنلاین در گفتگو با سیامک کاکایی، کارشناس ترکیه، تأثیر کودتای نظامی مصر بر ترکیه و نگاه آنکارا به وقایع این کشور را مورد بررسی قرار داده است که در ادامه می‌خوانید:
واکنش ترکیه در مراحل اولیه کودتای نظامی مصر چه بود؟
رجب طیب اردوغان، نخست وزیر ترکیه که خود در عرصۀ خاورمیانه به عنوان یک رهبر پیشرو، قلمداد می‌کند در ارتباط با تحولات مصر به تندی موضع گرفت و حتی اعلام کرد که این یک آزمایش و آزمون جدید برای جامعۀ جهانی است و اعلام کرد که چرا مقامات کشورهای غربی که در ملاقات‌های خصوصی همواره مخالف کودتای نظامی هستند، اکنون در مقابل کودتای نظامی در مصر سکوت کرده‌اند.
اردوغان همچنین اعلام می‌کند که کودتای نظامی علیه و یا در راستای هر هدفی زیانبار است. از سویی احمد داود اوغلو، وزیر امور خارجۀ ترکیه نیز اعلام کرد که محمد مرسی با انتخابات آزاد، دمکراتیک و عادلانه به حکومت دست یافته است، لذا کودتای نظامی از لحاظ آزادی و روند دمکراتیک نگران‌کننده است و در عین حال اعلام کرد که ترکیه از همۀ اقشار مصر و مردم کشور حمایت می‌کند. وزیر خارجۀ ترکیه تلاش می‌کرد انتقادهایی که علیه ترکیه در این باره متوجه کشورش است را دفع تا اعلام کند که ترکیه از رأی مردم حمایت می‌کند.
ترکیه حتی از شورای امنیت سازمان ملل و طرف‌های بین المللی درخواست کرد که در ارتباط با تحولات مصر دخالت کنند و همین مسئله سبب شد تا مصر، سفیر ترکیه را قاهره را فرابخواند.
چرا ترکها تا این اندازه احساس خطر می‌کنند؟
مجموع این اظهارنظرها و اینکه ترکیه به شدت از تحولات مصر و برکناری محمد مرسی انتقاد کرده، حکایت از دغدغه‌های موجود در پیکرۀ نگرش و سیاست‌های منطقه‌ای ترکیه دارد که می‌توان این نگرانی‌های ترکیه را در 3 بخش تقسیم بندی کرد:
اول اینکه در عرصۀ سیاست خارجی، ترکیه نگران آنست که تحولات در مصر و بروز چالش در تفکر حکومتی اخوان‌المسلمین می‌تواند ایدئولوژی ترکیه در سیاست خارجی در خاورمیانه را دستخوش تغییر کند. در سالهای اخیر تغییری که در رفتار سیاسی مقامات ترکیه ایجاد شده است اضافه کردن بار ایدئولوژی به دیپلماسی منطقه ای بوده است که همین مسئله سبب نوعی جبهه‌بندی در نگرش‌های مذهبی شده است؛ چنانچه نزدیکی ترکیه با عربستان، قطر و همچنین مصر نشان دهندۀ پیشبرد چنین ایدئولوژی است که گاه از آن به عنوان سنی گرایی جدید در پیکرۀ سیاسی خاورمیانه نگاه می‌کنند و آن را در براب نگرش شیعی قرار می‌دهند. از این رو در سالهای اخیر مقامات ترکیه به عثمانی گرایی که از آن به عنوان "نئوعثمان‌گرایی" یاد می‌شود، بسیار پرداخته‌اند و یکی از جنبه‌های مهم این تفکر آنست که به لحاظ ایدئولوژیک، رفتارهای دوران عثمانی‌گری در خاورمیانه را به شکلی احیاء کنند.
آیا این فرضیه شدنی است؟
عثمانی‌گرایی برای ترکیه به معنای ایجاد جغرافیا و یا دستیابی به جغرافیایی که امپراطوری عثمانی در سر داشت، نیست، بلکه نفوذ سیاسی و مذهبی مدارِ نگرش اردوغان و همفکرانش در پدیدار کردن نئوعثمانی‌گرایی در منطقه است؛ بنابراین چنانچه اخوانی‌ها در حکومتداری دچار مشکل شوند؛ این امر برای تفکر ایدئولوژی ترکیه در خاورمیانه می‌تواند مانع ایجاد کند.
دوم در عرصۀ سیاست خارجی است که ترکیه احساس نگرانی می‌کند؛ رویکرد سیاسی ترکیه به تحولات خاورمیانه و دگرگونی‌های سیاسی در مصر از آغاز انقلاب تاکنون اینگونه بوده است چه آنکه رجب طیب اردوغان در زمرۀ رهبران خاورمیانه‌ای بود که بعد از تحولات در مصر به این کشور سفر کرد و همانجا از ضرورت ارائۀ الگو و مدل سیاسی و سیستم لائیک ترکیه به مصر به عنوان الگوی کشورهای دستخوش تغییر و انقلاب در خاورمیانه نام برد.
ترکیه و حزب عدالت و توسعه که قرابت‌هایی نیز با تفکرات اخوانی و یا برعکس داشتند، بعد از روی کارآمدن محمد مرسی، همین مسئله سبب شد که اردوغان از حامیان جدی محمد مرسی باشد و همین خط سیر سیاسی را نیز پیش ببرند.
بنابراین ایجاد بحران در خاورمیانه در کشوری همچون مصر و تغییر و تحولات اخیر می‌تواند الگوی سیاسی‌ای که اردوغان طراحی و هدف گذاری کرده بود، را دستخوش تغییر کند؛ البته نه بدان مفهوم که کاملاً ترکیه از الگوها و رفتارهای سیاسی دست بردارد.
تأثیر این مسئله بر سایر همسایگان منطقه‌ای چگونه است؟
نگرانی دیگر در عرصۀ منطقه‌ای است. ترکیه نگران است که محیط سیاسی در خاورمیانه دستخوش تحولات دیگری بشود که متفاوت از خط مشی‌های گذشته باشد؛ باید توجه داشت که تظاهرات‌ها و تغییرات حکومتی در مصر به شکلی در توازن منطقه‌ای و جبهه‌بندی تغییرات ایجاد می‌کند. چنانچه گفته می‌شود نگرش و موضع گیری مصر و عربستان که در ارتباط با سوریه و بسیاری از تحولات دیگر خاورمیانه همسان است، اما اکنون در ارتباط با مصر یک رویکرد دگرگون شده‌ای دارند؛ بدان معنا که نوع نگاه عربستان به تحولات مصر با نگاهی که ترکیه تعقیب می‌کند، تفاوت اساسی دارد.
اگرچه تغییر در توازن منطقه‌ای با یک فعل و انفعال در یک کشور خاص انجام نمی‌گیرد، ولیکن می‌تواند نقطۀ شروعی باشد.
هزینه‌های این مسئله در بُعد داخلی برای ترکیه چیست؟
همانندسازی یکی دیگر از نگرانی‌های ترکیه از روند این تحولات است. بدین معنا که حزب عدالت و توسعه از دو جهت نگران تحولات مصر است؛ اول اینکه ترکیه هنوز از اعتراضات مدنی یک ماه اخیر کاملاً خارج نشده است و این نگرانی وجود دارد که چنین تحولاتی در مصر، خود انگیزه‌ای باشد برای بازگشت معترضان به خیابان.
اما آنچه بیشتر ترکیه و حزب عدالت و توسعه را نگران می‌کند، بازگشت تفکر نظامی‌گری در پیکرۀ تصمیم‌گیری‌های سیاسی در منطقه است. بدین معنا که آنچه ارتش در مصر انجام داد، از این نگاه برای ترکیه نگران‌کننده است که موجب احیاء تفکر سیاسی میان ژنرال‌های ترکیه بشود که در آینده از مدل‌ها و الگوهای آنها استفاده کنند؛ و یا همان همانندسازی‌هایی که وجود دارد.
البته قلیچدار اوغلو، رهبر بزرگترین گروه مخالف دولت ترکیه(حزب جمهوری خلق) در مصاحبه‌ای در پاسخ به این سوال که کودتای نظامی مصر چه تأثیری بر ترکیه خواهد داشت؛ اعلام کرده بود که در ترکیه دمکراسی در سطح بسیار بالایی توسعه یافته است و هیچیک از اقشار جامعۀ ترکیه خواهان کودتای نظامی نیستند اما مقالاتی در روزنامه‌های ترکیه در همین زمینه منتشر شده است، که بیانگر مسائل دیگری است: از جمله مقالۀ حسین گولرجه، نویسندۀ روزنامۀ "زمان" که این پرسش را مطرح کرده است که آیا در ترکیه احتمال کودتای نظامی وجود دارد؟ و با استناد به روند تحولات مصر به شکلی این مطرح کرده که ضمانتی نیست که دوباره نظامیان ترکیه به سیاست بازنگردند.
البته فضای سیاسی و اجتماعی و حتی تفاوت ماهیت نظامیان مصر و ترکیه احتمال این فرضیه را اندک می‌سازد؛ به خصوص اینکه طی سالهای اخیر تغییرات ماهوی در پیکرۀ نگرش نظامی‌گری در ترکیه ایجاد شده و نظامیان در حاشیۀ سیاست قرار گرفته‌اند و یا به عبارتی نظامیان از کاخ حکومتداری و سیاستمداری خارج شده‌اند ولیکن وضعیتی که در مصر پدیدار شده، در واقع در پس زمینۀ فکری عدالت و توسعه و رهبران این کشور این پرسش را مطرح کرده است که نکند یک زمانی دوباره فضای برای بازگشت نظامیان در ترکیه ایجاد شود و این خود نگرانی‌ها و دغدغه‌هایی در ساختار سیاسی این کشور به وجود آورده است.