عرفان قانعی فرد
امروز 27 تیر ۱۳۹۲ ، رئیس جمهوری ایران در اخرین روزهای دوران کاری اش راهی عراق می شود و شاید مقام های امنیتی نظامی و سیاسی ایران، در 55 سال قبل دوران نخست وزیری دکتر منوچهر اقبال ( از وزیران قوام السلطنه)، نمی دانستند که روزگاری آینده رابطه با عراق به همان سیاق و منهج می رود. ایامی که علیقلی خان اردلان بر کرسی وزارت خارجه تکیه زده بود و سرلشکر احمد وثوق هم وزیر جنگ یا دفاع ملی بود و یک دو سالی هم از تاسیس سازمان اطلاعات و امنیت کشور می گذشت و هنوز روزنامه ها و رادیو منبع خبری مردمان ایران زمین بودند و نخستین فرستنده تلویزیونی ایران، برنامه اش را آغاز نکرده بود.
55 سال قبل همین روزها ، یعنی ۲۳ تیر ۱۳۳۷بود که کودتای خونین و ضدسلطنتی در عراق رخ داد، ژنرال عبدالکریم قاسم نظامی چپگرا، به حیات رژیم پادشاهی فیصل در عراق خاتمه داد. برای آغاز اجلاس دوره‌ای پیمان «بغداد»، شاه ایران به همراه مقامات پاکستان و ترکیه در استانبول به انتظار حضور نوری سعید ، نخست‌وزیر عراق و ملک فیصل دوم پادشاه و شاهزاده عبدالآله نایب السلطنه سابق این کشور بودند ، اما کودتای خونین گروه «افسران آزاد» به فرماندهی عبدالکریم قاسم به حیات رهبران رژیم پادشاهی این کشور خاتمه داده بود. نفوذ اندیشه‌های جمال عبدالناصر در عراق و عناد با سیاست لندن شاید موجب شد تا یک کمونیست اداره کشور را در دست بگیرد. هرچند مسکو و قاهره شادمان شدند اما به همان اندازه واشنگتن و لندن هراسان و شاه ایران هم منزجر.
چند روز قبل از رفتن شاه ، افسر ساواک ، عیسی پژمان ، در سفری به عراق ، احتمال انجام کودتا در عراق را پیش بینی کرده و به اطلاع تیمور بختیار رساند اما مورد توجه شاه قرار نگرفت و حتی از خواندن این گزارش، خشمگین هم شده بود. شاه با رفتن از استانبول، در حالت آماده باش نظامی به تهران بازگشت و روزنامه صبح هم نوشته امین فروغی را منتشر کرده بود که « پایه های سلطنت در منطقه می لرزد » و دوباره شاه را به فکر فرو برد. گرچه شاه و دولت ایران، 18 - 17 روز پس از کودتا، در نهم مرداد 1337 ، رژیم قاسم را به رسمیت شناخت . اما بیم و فکر شاه هم بر حق بود زیرا یکی از هم پیمانان ایران در خاورمیانه از دست رفت، روابط ایران و عراق بار دیگر بحرانی شد. اختلافات مرزی و ایدئولوژیک بر روابط دو کشور سایه افکند. برنامه‌های سوسیالیستی حاکم جدید عراق مورد پسند شاه ایران نبود؛ عدم وفاداری به قراردادهای مرزی و تعهدات حکومت پیشین عراق درباره اختلافات آبی با ایران؛ خروج از سنتو، امضا قرارداد خرید اسلحه از شوروی ؛ ادعاهای ارضی قاسم نسبت به خاک کویت، سیاستهای تند و خصمانه قاسم نسبت به ایران که اروند‌رود را بخشی جدائی‌ناپذیر از خاک عراق دانست و... نیز به نگرانی ایران افزود. این ادعاها سبب صدور اطلاعیه وزارت خارجه ایران شد و رژیم قاسم را به جنگ‌افروزی و ماجراجوئی متهم کرد و سپس ارتش ایران نیروهای خود را در زمین، هوا و دریا به حال آماده باش درآورد. اما دولتهای آمریکا و انگلستان ، شاه را به صبوری و تلاش برای بهبود روابط دعوت کردند که تلاش برای رفع اختلافات به شیوه مسالمت امیز و بهبود روابط سیاسی تا مرداد 1339 ادامه یافت که تحولی هم صورت نگرفت. حتی علاوه بر جهت‌گیری آشکار قاسم به سمت شوروی و فعالیت چپ های عراقی؛ سران حزب توده از مسکو و برلین به بغداد رفتند و علاوه بر مرزهای ایران، پایتخت عراق راهم پایگاه فعالیت های خود علیه رژیم شاه که به امریکا نزدیک شده بود، قراردادند.
نخست CIA سیا درصدد براندازی حکومت قاسم و ترور وی برآمد و صدام حسین تکریتی هم جزو سوقصد کنندگان حادثه ترور قاسم در روز ۷ اکتبر ۱۹۵۹بود اما ترور نافرجام ماند. اما شاه ایران، پژمان را به عنوان نمایندگی ساواک در عراق انتخاب کرد تا رهبری عملیات نظامی کردستان عراق را بر عهده بگیرد و قصد شاه این بود که با انجام کودتا علیه عبدالکریم قاسم و بازگرداندن حکومت پادشاهی در این کشور را تحقق بخشد . سرانجام پس از 14 سال حمایت از قیام مسلحانه کردها با قرار داد 1975 الجزیره این موضوع پایان یافت که دیگر صدام حسین، حق ایران را به رسمیت شناخت و حمایت شاه و ساواک از حرکت مسلحانه کردهای عراق پایان یافت ،البته اگر این حمایت نمی بود ، کردها چیزی نداشتند که در برابر لشکرکشی عراق دوام بیاورند و به کلی نیست و نابود می‌شدند هرچند اسرائیل و آمریکا هم آخرالامر وارد مشارکت شدند تا سهمی در عراق داشته باشند.
وقتی هم که انقلاب 1357 پیروز شد ، استخابارات بعث عراقی ، کومله و دمکرات را مامور ساخت تا کردستان ایران را به آشوب بکشانند و چنین کردند و عاقبت هم پس از کودتای نوژه در 18 تیر 1359 ؛ جنگ عراق با ایران یا طولانی‌ترین نبرد کلاسیک در قرن بیستم ، در۳۱ شهریور ۱۳۵۹ آغاز شد و نیروهای عراقی غافلگیرانه به خاک ایران حمله کردند. جاه‌طلبی‌های سیاسی صدام، و اختلافات مرزی و ایدئولوژیکی دو کشور از دلایل اصلی آن بود و بخشی از اپوزیسیون تازه جمهوری اسلامی، مانند شاپور بختیار، مسعودرجوی و عبدالرحمن قاسملو همراه و همگام صدام حسین شدند که ببینند موج به کدام سو می روداما جنگ تا 27 تیر 1367 ادامه یافت و 8 ساله شد
امروز سفر رئیس جمهور ایران به عراق هم مصادف با ایامی است که ایران در روز ۲۷ تیر ۱۳۶۷ قطعنامه ۵۹۸ شورای امنیت را پذیرفت و جنگ پایان یافت. {جنگی که جمع خسارات آن را حدود 950 میلیارد دلار بر آورد کرده اند ! و اسفند 1368 بود که روزنامه رسالت نوشت ، ایران دارای 140 میلیارد دلار بدهی داخلی است بیش از 2 و نیم میلیون نفر در مناطق جنگ زده بی خانمان شدند و حدود 40 شهر و صدها روستا به ویرانه تبدیل شد. در حدود 15000 نفر غیر نظامی کشته و 60 هزار نفر مجروح و 300 هزار معلول دایم شد و 150 هزار خانه مسکونی ویران شد } و هم با همزمان با دورانی است که یکی از اپوزیسیون سرخورده ایرانی ، عبدالرحمن قاسملو با تلاش جلال طالبانی دوست داشت که به ایران نزدیک شود و با دستیابی به راه‌حل مسالمت آمیز در ایران ، به کشور بازگردد اما نزدیکی وی به ایران ، برای حزب بعث و نیز اسرائیل و نیز گروهی از کردهای عامل هر دو کشور در داخل حزب وی گران آمد و موجب شد تا در روز ۲۲ تیر ۱۳۶۸ در وین کشته شود.
هرچند امروز در عراق دیگر خبری از صدام و ... نیست اما هنوز برخی از گروه های مسلح، امنیت ملی ایران و تمامیت ارضی ایران را تهدید می کنند و هنوز هم از عراق تهدید های غیر منتظره ای در اقلیم کردستان، به کمین ایران و ایرانی نشسته است. هرچند فردا رئیس‌جمهور ایران در حالی وارد عراق می شود که نمی تواند با رئیس‌جمهور عراق دیدار کند زیرا جلال طالبانی، چهره تاریخی کردها ، در یک بیمارستان در برلین آلمان به سر می برد اما .بررسی تاریخ ایران و نیم قرن توسعه سیاسی امنیتی با عراق به ما نشان می دهد که توسعه روابط دوجانبه اقتصادی در گرو حفظ ثبات امنیتی و توسعه سیاسی دو کشور است.
از سوی دیگر بدون شک در سفر رئیس جمهور منتخب ، جناب روحانی، به عراق نیز، مجددا بر توسعه و تعمیق این روابط تاکید می شود و اینکه رابطه ای مسالمت امیز و حسنه هم با همه گروهای عراق داشته باشند و کردها و شیعیان هم موقعیت فعلی خود را مدیون سیاست ایران هستند و این تعامل در راستای حفظ منافع امنیتی و مصالح ملی بسیار حایز اهمیت است.
پژوهشگر تاریخ معاصر
4949
نظر شما