فهیمه حسن‌میری: وقتی در خبرها آمد که چوگان را آذربایجان ثبت کرد، یاد تار افتادیم، یاد موارد دیگری که می‌توانستند به نام ایران ثبت شوند اما نشدند و کشورهای دیگر آنها را به نام خودشان ثبت کردند. وقتی هم گفته شد اعتراضی از طرف هیات ایرانی انجام نشده، بیشتر نگران شدیم که چه سرنوشتی در انتظار سایر میراث معنوی و ناملموس کشورمان است. اما رییس مرکز میراث ناملموس تهران می‌گوید این نگرانی‌ها درست نیستند. یدالله پرمون که یکی از اعضای هیات ایرانی حاضر در اجلاس باکو بود، با انتقاد به این که گفته شد اعضای هیات ایرانی در باکو نسبت به ثبت پرونده چوگان به نام آذربایجان اقدامی نکردند، می‌گوید ثبت میراث معنوی مراحل و شیوه خاص خودش را دارد. هرچند او این را هم می‌گوید که می‌شد برای ثبت میراث معنوی بهتر عمل کرد و به جای مواردی که احتمال مخالفت با آنها وجود داشت، پرونده‌های دیگری برای ثبت جهانی به یونسکو ارائه می‌شدند.
گفت‌وگوی ما با رییس مرکز میراث ناملموس تهران و رییس پژوهشکده مردم‌شناسی را درباره ثبت میراث ناملموس در فهرست میراث معنوی یونسکو و عملکرد سازمان میراث فرهنگی در این زمینه بخوانید.
بسیاری از مردم نگران این هستند که میراث ناملموس و معنوی کشورمان به نام ایران ثبت نمی‌شود و هر از گاهی خبر ثبت یکی از آنها به نام یک کشور دیگر به گوش می‌خورد. چه پاسخی می‌شود به این نگرانی داد؟
من این نگرانی را درک می‌کنم اما شاید مشکل اینجاست که مردم با روند ثبت این موارد آشنا نیستند. باید آنها را با این روند آشنا کرد تا بدانند درباره میراث ناملموس جای نگرانی وجود ندارد. در بحث میراث ناملموس، وقتی کشوری میراث ناملموس و معنوی را ثبت می‌کند به این معنی نیست که مانع شود کشورهای دیگر همان را ثبت کنند و این حق همچنان برای بقیه کشورها باقی می‌ماند. ثبت در حوزه میراث فرهنگی ناملموس تفاوت بنیادی با میراث مادی یا ملموس دارد. در ثبت میراث فرهنگی ملموس، نکته‌ای که مد نظر قرار می‌گیرد بحث رقابت است و باید صفات بارزی گفته شود که آن اثر را از رقیبانش برتر و متمایز می‌کند. درواقع در آنجا باید از «ترین»ها حرف زده شود به عنوان مثال عظیم‌ترین، مرتفع‌ترین، بااصالت‌ترین و ... اما در میراث فرهنگی ناملموس اینطور نیست و رقابت معنی ندارد. درباره میراث فرهنگی ناملموس اگر بگوییم این اثر ناملموس خاستگاهش کشور من است یا این که کمالش در کشور من بوده بحث رقابت پیش می‌آید که مردود است و حتی عیب کار دانسته می‌شود و یونسکو توصیه می‌کند در این پرونده‌ها فقط به مسائل تاریخی پرداخته شود.
به همین دلیل بود که اعتراضی از طرف هیات ایرانی در باکو صورت نگرفت؟
این همیشه از طرف یونسکو توصیه شده که کشورهایی که میراث مشترکی دارند ثبت چندملیتی انجام بدهند؛ اما این فقط توصیه و تشویق است و اجبار نیست. هر کشوری که میراث مشترک دارد این حق را به عنوان حق حاکمیتی دارد که راسا اقدام کند و این توصیه را انجام ندهد. این همان اتفاقی است که درباره چوگان افتاد. زمانی که آذربایجان پرونده چوگان را ارائه کرد ما نمی‌توانستیم بگوییم چرا به این توصیه توجه نکردی و ارزیاب‌ها تشخیص دادند که می‌تواند راسا برای ثبت آن اقدام کند. این را هم باید بگویم که اینطور نبود که در آنجا هیچ انتقادی نکرده باشیم بلکه به مواردی که اعتراض‌آمیز بود اعتراض کردیم.
به چه مواردی از این پرونده اعتراض کردید؟
بعد از این که دکتر نجفی برای یونسکو نامه‌ای ارسال کرد و جوابیه وزیر فرهنگ آذربایجان را دریافت کردیم، رفتیم باکو و ظرف دو روز شروع به رایزنی کردیم و با اعضای کمیته بین‌الدول، بخش میراث ناملموس یونسکو، حوزه آذربایجان و ... صحبت کردیم. هیات ایرانی در آنجا فعال بود و سفارت ایران هم در آنجا کاملا همکاری کردند. ما روز اول بعد از مذاکرات اولیه، یک جلسه با وزیر فرهنگ آذربایجان، سرپرست نمایندگی آذربایجان در یونسکو و معاون وزیر فرهنگ آذربایجان داشتیم و استدلال‌هایمان را مطرح کردیم. آذربایجان بعد از شنیدن استدلال‌های ما تاکید کرد منظورش این نبوده که خاستگاهش کشور آنهاست و نخواسته بگوید چوگان منحصر به آنهاست بلکه صرفا می‌خواسته اعلام و ثبت کند ورزشی دارند که در خطر است. گفتیم مسائلی در پرونده هست که اذهان عمومی را در کشور ما دچار تشویش کرده است. یکی از این موارد عنوان انتخاب شده برای پرونده بود و دیگری فیلمی که بعضی الفاظ مجعول را داشت. گفتیم باید تصریح شود که این یک مورد چندملیتی است و حق ما هم برای ثبت آن رعایت شود.
این انتقادها را پذیرفتند؟
گفتیم با مفهومی که عنوان انگلیسی پرونده دارد، خوانش‌های متعدد و تعابیر مختلفی از آن به دست می‌آید که خلاف دستورالعمل یونسکو است چون یونسکو تصریح دارد که باید ثبت موارد مختلف در شفافیت کامل باشد. آنها هم پذیرفتند که عنوان را تغییر دهند. روز بعد و در جلسه‌ای که برگزار شد، پیش‌نویس توافقنامه تنظیم شد و درباره موارد دیگر هم به نتیجه رسیدیم به این ترتیب که در عنوان پرونده اضافه شود چوغان در جمهوری آذربایجان نه این که به طور کلی به نام چوگان ثبت شود. در مورد ویدئو هم که به آن اعتراض داشتیم، تاکید شد مواردی که به تمامیت ارضی و حاکمیتی کشور ما بی‌توجهی شده، اصلاح شود ضمن این که تصریح شد این پرونده باز است و کشورهای دیگر اگر خواستند می‌توانند به آن ملحق شوند.
پس چه در این مورد و چه در موارد مشابه، حق ما برای ثبت میراث ناملموس مشترکی که توسط کشورهای دیگر ثبت شده‌اند وجود دارد؟
بله ایران می‌تواند به این پرونده بپیوندد یا این که به طور مجزا خودش چوگان را ثبت کند. درباره تار هم اینطور است و ما در این پرونده‌ها می‌توانیم به موارد ثبت شده بپیوندیم. ما برای چندمین بار در مذاکرات رودررو با یونسکو این مساله را مطرح کردیم و گفتند هر زمانی که بخواهیم این موارد را ثبت کنیم می‌توانیم.
اما چرا ما برای این کار زودتر اقدام نکردیم و چوگان، تار یا موارد دیگری که تاکنون به نام کشورهای دیگر ثبت شده‌اند را پیشنهاد ندادیم؟
این انتقاد و انتظار درستی است که می‌شود داشت که در اولویت‌های ثبتی ما این موارد که با کشورهای دیگر مشترک است قرار داشته باشد تا کشورهای دیگر عجله نکنند و آنها را ثبت کنند بعد ما به این فکر بیفتیم که چه میراث معنوی داریم. باید در سازمان میراث فرهنگی شورای عالی ثبت این موارد را رصد کند. مواردی که کم هم نیستند چون کشور ما قدمت زیادی دارد و در همسایگی‌اش کشورهایی هستند که در موارد زیادی اشتراکاتی وجود دارد. به عنوان مثال کشوری مثل آذربایجان اشتراکات بسیار زیادی با ما دارد. اولویت‌هایمان را به جای این که روی مواردی بگذاریم که می‌تواند با کشورهای دیگر مشترک باشد، روی مواردی گذاشته‌ایم که شاید چند سال دیگر می‌شد مطرح شود و این انتقاد ممکن است وارد شود که چرا این مسائل در اولویت ما قرار نداشته است. اما من به تنهایی در تعیین اولویت‌ها نقش ندارم. شورایی داریم به نام ثبت سیاستگذاری‌ها که آنها این اولویت‌ها را تعیین می‌کنند. درواقع این مسائل به مدیریت نادرست در گذشته برمی‌گردد. در آن دوره آنها تصمیم گرفتند ما پرونده طب سنتی را معرفی کنیم.
چه شد که پرونده طب سنتی انتخاب شد؟
سابقه پرونده طب سنتی ایران برمی‌گردد به سال‌های 89 - 88. در آن زمان ما به شورای ثبت آن دوره توضیح دادیم که راه باز است برای این که بشود پرونده‌های بیشتری را معرفی کنیم و یکسری عناوین را در نظر بگیرید. با توجه به سیاست‌های یونسکو و سیاست‌هایی که در حوزه میراث معنوی وجود دارد، این را هم گفتیم که پرونده‌ها باید محدود باشند یعنی موضوع آن مشخص و کوچک باشد یا بیشتر به یک منطقه یا قوم خاص تعلق داشته باشد. روند کار در یونسکو اینطور است که در مقابل پرونده‌های محدود، پرونده‌های بزرگ قرار دارند که مصادیقشان زیاد است و همچنین پرونده‌هایی که بیش از حد فراگیر هستند. این نوع پرونده‌ها معمولا به ثبت نمی‌رسند چون خلاف روح کنوانسیون است. در آن زمان سیاستی که در سازمان پیگیری می‌شد و رییس وقت به ما می‌گفتند این بود که پرونده‌ها محدود نباشد و مواردی باشد که ایرانی باشند که نشان‌دهنده وحدت اقوام و هویت ایرانی باشد. این کار نادرست بود چون در چهارچوب ضوابط و مقررات یونسکو نبود چراکه این کنوانسیون به تک‌تک اقوام اهمیت می‌دهد و نه این که بحث فراگیر را در نظر بگیرد. در آن زمان بعضی از پرونده‌های پیشنهادی خط خوردند و بعضی عناوین دیگر مطرح شدند. درباره این عناوین بسیاری از ما متفق‌القول بودیم که احتمال ثبتشان پایین است؛ عناوینی مثل پوشاک ایرانی، موسیقی ایرانی، معماری سنتی ایرانی، طب سنتی ایرانی و ... همان موقع گفتیم این پرونده با این شمایل بعید است به ثبت برسد و تا جایی که می‌شود آن را به مبانی طب سنتی ایران محدود کنید؛ اما جامعه طب سنتی هم می‌گفت باید این پرونده، طب سنتی ایرانی باشد و نباید به یک مهارت یا روش خاص درمان محدود شود. با این اصرارها، این پرونده برای یونسکو ارسال شد.
و پیش‌بینی‌تان درست از آب درآمد و پرونده طب سنتی ایران برای ثبت مورد موافقت قرار نگرفت.
بله، طبق روال برای سال 2013 - 2012 نامه آمد و گفتند از فهرست در انتظارتان یک مورد را برای پیشنهاد دادن انتخاب کنید. اگر فهرست انتظارمان را با موارد دیگری تکمیل کرده بودیم دستمان برای انتخاب باز بود و به نظر من حالا هم تا دیر نشده لازم است این فهرست تکمیل شود. اما به هر حال این رای در آن زمان به طب سنتی داده شد و آنها هم پرونده ما را به دلیل این که زیادی فراگیر بود مرجوع کردند. در بین تمام پرونده‌هایی که امسال مطرح شدند، تنها پرونده ما بود که ارجاع داده شد و بقیه موارد یا ثبت شدند یا مردود. با این حال و با این که درمورد پرونده طب سنتی می‌دانستیم این اتفاق‌ها می‌افتد اما باز هم تلاشمان را کردیم. مذاکرات زیادی انجام دادیم، استدلال‌های کشورمان را مکتوب کردیم و ارائه دادیم اما درنهایت تصمیم گرفتند پرونده مرجوع شود.
حالا که مرجوع شده، چه اتفاقی برای این پرونده می‌افتد؟
کشورها هر سال تنها یک سهمیه دارند. اگر شروع به کار روی این پرونده کنیم و آن را برای یونسکو بفرستیم در یک چرخه 18 ماهه قرار می‌گیرد و می‌تواند برای سال 2015 مطرح شود.
برای پیشگیری از مواردی که تاکنون درباره ثبت بعضی از میراث ناملموس ایران اتفاق افتاده، سازمان میراث فرهنگی چه کاری باید کند؟
پیشنهادی که برای بهتر پیش رفتن ثبت میراث معنوی کشورمان دادم این است که درست است که ما سالی یک سهمیه داریم اما می‌توانیم پرونده‌های مد نظرمان را زودتر بفرستیم. می‌توانیم تعداد زیادی پرونده با تکیه بر مواردی که احتمال دارد مورد دست‌اندازی دیگران واقع شود آماده کنیم و برای یونسکو بفرستیم. در آنجا یک فهرست انتظار وجود دارد و با وجود این پرونده‌ها در فهرست انتظار، کشورهای دیگر می‌فهمند ایران هم به فکر ثبت این موارد است و در ثبت این موارد، اشتراک‌های موجود را در نظر می‌گیرند. ضمن این که قرار است روی سایت یونسکو پرتابل جدیدی نصب شود به نام فهرست موقت؛ به این صورت که پرونده تمام‌عیار روی سایت نمی‌رود اما پرونده‌ای که شامل یک معرفی مختصر و نام اثر است در دسترس دفاتر نمایندگی کشورها در یونسکو قرار می‌گیرد و در آینده به ثبت اشتراکی اینگونه موارد کمک می‌شود.
301234
نظر شما