فریب پیشرفت های موقت را نخوریم

پیشرفت در امر تولید علم، لوازم خاص خود را دارد، لوازمی که به درک درست شرایط آن علم، ایجاد زمینه های تعلیم و تربیت در آن، فراهم آوردن امکانات آموزشی، تأمین هزینه های لازم، و مهم تر هم عقل برنامه ریزی که از پیش زمینه فکری لازم و اراده کافی انباشته باشد، برخی از لوازمی است که می تواند امر تولید علم در یک زمینه را حمایت کند.

معنای این سخن آن است که بحث از تولید علم یک امر اتفاقی یا موقتی یا منفصل و منزوی نیست که مثلا کسی که دارای استعداد یا اراده لازم است، برای یک بار تصمیم بگیرد، و در پی تصمیم او کاروانی به راه بیفتد و این کاروان تا ابد برود. خیر چنین نیست. این اقدام ممکن است تکانی به اوضاع بدهد، اما اگر شرایط فراهم نباشد، حتی ممکن است وضع بدتر از قبل شود.

یک مثال عینی می تواند شاهد مناسبی برای ما باشد. یکی از مهم ترین علومی که بسیار دیر در بین ما پدید آمد، آگاهی از امر چاپ و صنعت ناشی از این علم بود. این تأخیر که اقلا سیصد ساله بود، به رغم آگاهی های مختصر ما از آن، بالاخره در سالهای 1230 ق بسر رسید و اولین کتابها در ایران منتشر شد. آن زمان، حروفی که برای چاپ در غرب و برخی از نقاط شرق استفاده می شد، حروف چوبی و شاید حتی سربی بود. محصول این کار، تولید کتابها به شکل زیبا و حتی دو رنگ بود که مع الاسف تنها اندکی از آنها به بار نشست.

اندکی بعد، این کاروان، به دلیل دشواری های آن و تنبلی ما عقب نشست و راه های ساده تری برای چاپ انتخاب شد. آمدن سنگ چاپ، سبب شد تا کار ساختن حروف از چوب یا سرب یا هر چیز دیگری، متوقف شده و از نوشته های خطی و دستی برای چاپ استفاده شود. نتیجه آن تولید کتابهایی با چاپ سنگی بود که از نظر مطالعه و سهل الوصول بودن برای عامه مردم، کار را دشوار می کرد و خود نقش مهمی در عقب ماندگی ما داشت. در واقع خواندن کتابهای چاپ سنگی، مهارت خاصی می خواست و چنان نبود که عامه مردم به راحتی بتوانند از آنها استفاده کنند.

سالها بلکه یک قرن طول کشید تا دوباره استفاده از حروف چینی سربی باب شد و حتی همان زمان هم همچنان سایه چاپ سنگی بر سر کتابها بود. برخی هم که آن را مقدس می دانستند، حاضر به تغییر رویه خود نبودند.

می بینید که چگونه جریانی که می توانست یک انقلاب علمی، هرچند بسیار دیر، در میان ما ایرانیان پدید آورد، در اثر تنبلی و عدم برنامه ریزی، کُند و متوقف شد و ما برای صد سال چاپ سنگی را که اصلا قابل قیاس با چاپ حروفی نبود، مورد استفاده قرار دادیم. بدون شک این امر در عقب ماندگی ما بسیار موثر بوده است.

مقصودم از این نمونه این است که شروع یک جریان برای تولید علم در یک عرصه، هر عرصه ای که باشد، معنایش این نیست که برای همیشه می تواند ادامه یابد. کافی است عقل فعال آن، غیر فعال شود، موتور محرکه آن که اغلب اتفاقی و بختیاری است، خاموش گردد. با یک انتخاب نادرست در یک عرصه، نقشه های قبلی همه بر باد رود. روشن است که ما به صورت انفرادی و اتفاقی و بختیاری، نیروهای جدی در عرصه های مختلف علم کم نداریم، اما این که اینها در جریان و مسیر یک کاروان فعال قرار نمی گیرند، نتیجه اش همان است که یک دانش یا فن یا صنعت، یک پله به جلو می رود، و در ادامه سه پله عقب می افتد.

تأمین زمینه رشد علم در هر گرایش علمی، نیازمند برنامه ریزی ثابت، وجود قوانین استوار و محکم، نظارت های دایمی، و مهم تر از همه، بهره گیری از مدیران آگاه به آن رشته است که با داشتن انگیزه بفهمند در کدام نقطه از مسیر پیشرفت آن علم هستند. دنیا تا کجا جلو رفته، در کجا دشواری وجود دارد و چه راه هایی تاکنون برای خلاصی از این دشواری ها مطرح شده است.

در ایران اتفاقاتی که می افتد، جز در برخی از عرصه ها که به دلایل نظامی یا پزشکی، به صورت اجبار، نوعی برنامه ریزی و نظارت هست، در سایر زمینه ها، چنین امری وجود ندارد. اما در اینجا هم اشکال این است که تمدن نخواهد توانست با بزرگ کردن یک علم یا فن، کار خودش را سامان بدهد، آنچه که می تواند پیشرفت را تضمین کند، باور داشتن به نوعی حالت نظام وارگی در مجموعه علوم است. در غیر این صورت، همان پیشرفت مختصر با پدید آمدن شرایط ویژه  گرفتار مشکلاتی خواهد شد که بسرعت کارهای انجام شده را هم بر باد داده و توقف های مرگبار را در آن پدید خواهد آورد. وقتی برخی از بزرگان می گویند شماری از دانشگاه های ما، وضعشان از گذشته اسفبارتر است، معنایش همین است و باید در آن تأمل کرد.