چرا باید نگران بسته شدن مرز ایران و ترکیه بود؟

بهراد مهرجو: بادهاي نمکي که به زمين هاي کشاورزي مي رسد، کسب و کار بخش مهمي از اهالي منطقه در خطر قرار مي گيرد. باغداري از اهالي اروميه روي صندلي چوبي قهوه خانه اي در مرکز شهر نشسته و به زبان فارسي و با لهجه آذري مي گويد:« مهمترين درآمد ما صادرات سيب به ترکيه است. حالا که درياچه خشک شده، باد نمک را به باغ هاي ما مي آورد و درخت ها خشک مي شود.» يکي از صادرکنندگان صاحب نام اتاق آذربايجان نيز در تاييد گفته هاي باغدار مي گويد:« متاسفانه هراقدامي که کرده اند تاکنون به نتيجه نرسيده است. خشکي درياچه زمين هاي ما را ويران کرده است. حالا براي ما فقط دو راه مانده است. يا بايد زمين ها را به ويلاسازها بفروشيم يا اينکه تجارتمان را جمع کنيم و به ترکيه برويم.»

 گزارش هاي رسمي نشان مي دهد تنها در نوروز سال 93 ميزان مسافرت هاي ايرانيان به ترکيه 50 درصد افزايش يافته است. تاجر تبريزي در دسته کساني قرار مي گيرد که به هر مناسبتي راهي ترکيه مي شود. او خودرو بنز مدل سال 2010 در اختيار دارد ولي ترجيح مي دهد به همراه خانواده از راه هوايي راهي ترکيه شود:« مثلا در تعطيلات عيد ما با ماشين تا مرز وان مي رويم. آنجا ماشين را پارک مي کنيم و به خود شهر وان مي رويم. بعد هم با هواپيما به استانبول مي رويم. کل ترکيه را که بچرخيم و خريد کنيم از سفر به اصفهان و شيراز ارزان تر مي شود. به دليل هم زباني با ترک ها کارمان هم خيلي ساده است.»

مسافرت به ترکيه ولي تنها به کارفرمايان و صاحبان سرمايه منحصر نيست. سوداي بهره مندي از امکانات توريستي سرزمين «اورآسيايي» در ذهن تمامي مردم منطقه رسوخ کرده است. مسول پذيرش يکي از هتل هاي اروميه مي گويد:« کارمندان و کارخانه دار و کارگر حداقل سالي دو سه بار به ترکيه سفر مي کنند. با ماشين مي روند و هزينه ها نصف مي شود.»

اقتصاد استان هاي شمال غربي ايران به ترکيه و اربيل عراق گره خورده است. پس از فعاليت هاي گسترده گروه داعش در عراق، اربيل به دليل «حس» ناامني از ليست مسافرت هاي ايرانيان خارج شده است ولي همچنان کارگران ايراني راهي اين منطقه مي شوند تا دلارهاي حاصل از پروژه هاي  عمراني انگليسي و امريکايي در کردستان عراق را به جيب بزنند.  کارگران ايراني در دوره اي که دلار رشد 35 درصدي قيمت را تجربه مي کرد، براي فعاليت هاي ساختماني و کارگري به اربيل مي رفتند و مزدشان را به دلار تحويل مي گرفتند. اما مدتي بعد از سيل مهاجرت ها، کارفرمايان کرد، در ازاي کار آنها «ريال» را جايگزين «دلار» کردند. پس از اين اتفاق مسير فعاليت ها تغيير کرد و کارگران ايراني درآمدهاي دلاري و ريالي حاصل از يک فصل کارشان را در تفرجگاه هاي ترکيه خرج مي کردند.

اما تنها کردستان عراق حاکم مطلق اقتصاد منطقه نيست. بخش مهمي از کسب و کار در استان هاي شمال غربي ايران از تبريز و اروميه گرفته تا روستاهاي اطراف به مراودات به استان هاي مرز ترکيه گره خورده است. صادرات ترکيه طي شش ماه ابتداي سال جاري به ايران 11 درصد کاهش داشته است ولي اين ميزان کاهش نيز تاثير قابل توجهي در کل حجم تجارت 16 ميليارد دلاري دو کشور نداشته است.

طي دو سال گذشته دو هيات عالي رتبه از تجار ايراني و تجار ترک به ديدارهاي دو جانبه پرداخته اند. هيات اول به همراه رئيس جمهور ترکيه به ايران آمدند و در اتاق بازرگاني ايران حضور پيدا کردند. هيات دوم نيز به همراه رئيس جمهور حسن روحاني راهي ترکيه شدند. گروه ديپلماتيکي که در جمع آنها بيش از 100 تاجر و صنعتگرحضور داشته است.

مراودات دوجانبه و تشويق هاي مديران ايراني براي بهبود وضعيت صنعت نيمه تعطيل آذربايجان غربي و شرق هم  چنان موثر نبوده تا تمايل تجار و صنعتگران ايراني براي حضور در ترکيه کاهش پيدا کند. گزارش هاي رسمي تاييد مي کند تعداد شرکت هاي ايراني فعال در ترکيه 41 درصد افزايش يافته است. 2 هزار و 140 شرکت ترکي نيز شرکاي ايراني را در کنار خود مي بينند. حداقل 600 شرکت ايراني نيز به صورت مستقل در ترکيه فعاليت مي کنند.

در حال حاضر چندين سرمايه گذار ترک در شهرک هاي صنعتي اطراف تبريز کارخانه هاي صنعتي را تاسيس کرده اند. معروف ترين پروژه سرمايه گذاري مشترک ميان تجار ايراني و ترک به تاسيس شرکت هواپيمايي «آتا» معروف است که مالک ايراني آن زنوزي مطلق در روزهاي پاياني دولت قبل تا آستانه دستگيري پيش رفت. او مالک شرکت فولاد تبريز و مدتي نيز مديرعامل ايران خودروي تبريز بود.

مرز ترکيه براي سرمايه گذاران، کارگران، روستاييان و شهرنشينان استان هاي شمال غربي ايران تنها خطي فرضي نيست. 90 درصد اقتصاد و زندگي مردم اين مناطق به کشاورزي وابسته است و سهم اصلي محصولات کشاورزي هم در روش هاي مختلف به ترکيه صادر مي شود.

برهمين اساس ميزان دلبستگي آذري ها به ترکيه رابطه مستقيمي با بهبود شرايط اقتصادي ايران ندارد. 435 کارخانه و کارگاه صنعتي استان نيز بيش از 80 درصد از محصولات خود که 19 رشته را پوشش مي دهد به آنسوي مرزها صادر مي کنند تا نشان دهند چه ميزان بازار ترکيه براي آنها اهميت دارد. حتي حاشيه نشينان استان نيز از رابطه صميمانه با ترکيه خشنود هستند.

آنهايي هم که دستشان به توليد محصولي نمي رسد، راه دوم براي کسب درآمد از مرز را انتخاب مي کنند. راننده ماشین پژوه درحالی که در جاده به سمت مرز سرو در 70 کیلومتری شهر ارومیه حرکت می کند، ماشین قرمز رنگی را با دست نشان می دهد که روی بدنه آن به زبان ترکی استانبولی جملاتي نوشته و دو مرد جوان سرنشین های آن هستند. راننده می گوید ترک ها برای خرید و بنزین زدن از آن طرف مرز به ارومیه و شهرهای اطراف می آیند. دقایقی بعد هر دو ماشین در یک ایست بازرسی پلیس متوقف می شوند . یکی از سربازان در صندوق عقب ماشین ترکیه ای را برای بازرسی باز می کند و بعد چند صندوق پر از سیب، انگور، گوجه فرنگی، مقداری مواد شوینده و خوراکی های دیگر به خوبی دیده می شوند.

راننده می گوید:« از شهرهای اطراف مرز معمولا برای خرید به این طرف می آیند؛ مواد غذایی و خوراکی سمت ما ارزان تر است. خیلی از ساکنان  ارومیه و شهرهای اطراف مرز هم کارشان بردن جنس و فروختن به آن طرفی هاست.»

ترک ها با باک خالي به ايران مي آيند و با باک پر و البته جعبه هاي پر از ميوه راهي کشورشان مي شوند. مبادله اي اينگونه براي روستاييان منطقه لطف بسياري دارد چراکه آنها محصولات باغي خود را به خودروهايي مي فروشند که هدفشان از سفر به ايران سوخت گيري است ولي با جعبه هاي پر از ويتامين به کشورشان باز مي گردند.

اصلي ترين مرز استان آذربايجان غربي با ترکيه در روزهاي عادي شاهد عبور حداقل 400 کاميون است و 400 خودروي شخصي است که به طور معمول قاچاق گازوئيل مي کنند. قيمت سوخت در ترکيه چندين برابر ايران است و همين جريان سبب شده تا حاشيه نشينان سوخت را با خودروهاي شخصي از استان به ترکيه انتقال دهند. آنها براي فريب ماموران مرزباني در هر عبور خود مقداري ميوه هم خريداري مي کنند تا به عنوان تجارت چمداني به آنسوي مرز انتقال دهند.

تجارت با ترکيه به کسب و کار اهالي منطقه تبديل شده است. حتي باغداران با زمين هاي کوچک نيز محصولات خود را در اختيار واسطه گراني قرار مي دهند که سيب هاي آنان را به ترکيه مي برند و با برچسب هاي جديد به عراق صادر مي کنند. پس از آغاز فعاليت دولت يازدهم، قاچاق سوخت در منطقه کاهش يافته است ولي همچنان معاش مردم دو سوي مرز به همين قاچاق اندک وابسته است.

مسافرت اهالي پايتخت ايران به مناطق تفريحي ترکيه، الگوبرداري دولت مردان از رفتار سياستمداران ترکيه، شراکت تجار و صاحبان صنايع ايران با سرمايه داران ترکيه و حتي دست فروشي ميوه و سبزي روستاييان اطراف مرز ايران و ترکيه، ابعاد پيچيده اي به روابط ميان ايران و ترکيه داده است. روابطي که به سادگي و حتي با تعارض منافع دو کشور در مورد فعاليت هاي داعش و در منگنه قرار گرفتن، ساکنان کوباني هم با خدشه روبرو نمي شود. مرز ايران ترکيه تنها يک خط فرضي نيست. زندگي اهالي دو سوي مرز به رفت و آمدهاي روزانه گره خورده است.

3535