کنترل یا مدیریت فرهنگی؟

معمولاً در بررسی وضع فرهنگی کشور دیدگاه‌های سه‌گانه‌ای بیان می‌شود‌: یا توصیف اوضاع است؛ یا علت‌سازی‌ و یا راه‌حل‌هایی که در‌خوش‌بینانه‌ترین حالت برای مدعیانش به ‌کنترل اوضاع به‌جای مدیریت محدود می‌شود. اگرچه هریک از نگاه‌های سه‌گانه حاوی برخی نکات واقعی است اما به‌دلیل فقدان انسجام ارگانیک در تحلیل و تبیین اوضاع دچار پراکندگی و گاه دوری از مختصاتی می‌شود که باید در بردارنده همه جنبه‌های مترتب بر وضع فرهنگی کشور باشد. فقدان انسجام انداموار در چنین تحلیل‌هایی با نظراتی همراه است که به‌جای اتکا بر استدلال‌های معرفتی، تابعی از سلایق شخصی است. همین امر سبب شده تا از یکسو پراکنده‌گویی در باره اوضاع فرهنگی‌‌‌‌ دستخوش چالش‌های‌نظری _ سلیقه‌ای‌ باشد ‌و‌ از‌سوی‌دیگر وسیله‌ای ‌برای سوء‌استفاده‌های جناحی در‌ عرصه رقابت‌های‌سیاسی شود.
ارزیابی‌ها از وضع فرهنگی کشور عموماً یا محدود به جنبه‌های توصیفی است؛ مثل اینکه امروزه جوانان زیر هجمه ماهواره‌ها و شبکه‌های مجازی دستخوش آسیب‌های فرهنگی هستند؛ این شبکه‌ها نهاد‌خانواده را دچار تهدید از‌همپاشی قرار داده‌اند؛ دایره ناامنی‌های اجتماعی را افزایش داده‌اند... وبسیاری موارد چنین که در‌جای خود امری واقعی و هشدار دهنده است. اما مشکل اینجاست که توصیف وضع جاری محدود به ارائه راه‌حل‌های انفعالی است بی‌آنکه توصیف‌کنندگان قادر به تجویزهای معرفتی باشند. به عبارت دیگر واکنش‌های انفعالی در قبال آسیب‌پذیری‌های فرهنگی منجر به اقدام‌های فیزیکی و حتی پاک‌کردن صورت مساله به‌جای حل آن می‌شود. از جمله این واکنش‌ها‌ جمع‌آوری دیش‌های ماهوره‌ای و یا ایجاد محدودیت‌ها در فضای مجازی، مقابله سلیقه‌ای با اجرای برنامه‌های فرهنگی هنری و مواردی از این دست است.
تجربه نشان داده است که اقدام‌های دفعی نه‌تنها از حجم تهدیدها نمی‌کاهد بلکه با خود واکنش‌هایی را به‌همراه خواهد داشت که خود تهدیدی بزرگتر است؛ خاصه آنکه توسعه فناوری‌های ارتباطی هر روز امکان کنترل آن را از سوی دولت‌ها محدودتر می‌کند.
اما با قبول آسیب‌پذیری‌ها در قبال تهدیدهای فرهنگی، آنچه راه‌حل‌های برون رفت از این مشکل را تا حدود زیادی ممکن خواهد کرد، تبیین واقعی و علمی اوضاع با لحاظ همه جنبه‌های زمانی و مکانی در بردارنده یک تحلیل واقعی است. چنین رویکردی می‌تواند تجویز‌های مؤثر را برای مدیریت اوضاع فراهم کند. به‌عبارت دیگر اگر ارزیابی‌ها بر بستری از واقعیات باشد ولی تبیین علمی چرایی و چگونگی این وضع نادیده گرفته شود، بی‌تردید چاره‌اندیشی‌ها نیز با راه‌حل‌های‌ مؤثر همچنان فاصله‌دار است. مصداق این‌مدعا روش‌هایی است که در سال‌های گذشته در قبال توسعه و گسترش فضا‌های مجازی و یا ماهواره‌ای اجرا شده ولی همه آنها نتایجی ابتر داشته‌اند.
ایراد رویکردهای انفعالی آن است که به‌جای مدیریت اوضاع، روش‌های کنترلی را پیشه می‌کند. این رویکرد به‌جای پاسخ به مقتضیات عصر مدرن و ایده‌سازی‌ برای جامعه امروزی و باورهای متفاوت با دوران سنتی، همچنان بر حذف اصرار دارد بی‌آنکه بخواهد تغییرات اجتناب‌ناپذیر را ـ در نه تنها فضای بین‌الملل، بلکه کشور ـ به‌رسمیت شناخته و براساس آن تصمیم‌سازی کند.
پاسخ به تهدیدهای فرهنگی که واقعیتی است انکار ناپذیر،‌ به رویکردی محتاج است که برخاسته از توصیف واقعی، تبیین چرایی و چگونگی وضع‌جاری و ارائه راه‌حل‌های متکی بر دو عنصر بالا باشد.