اجلاس تهران و فراز و فرود آن

 بدین‌معنا که کشورهایی که زمانی علاقه‌ای نسبت به بهبود روابط با تهران نداشتند یا نوعی مانع بر سر راه برقراري رابطه وجود داشت، اكنون علاقه مند شده‌اند تا روابط خود با جمهوری‌اسلامی را تقویت کنند. به ديگر سخن، جامعه جهانی‌پذیرفته است که ایران مي تواند و توان آن را دارد كه بازیگری قابل اعتنا در عرصه‌ بین‌الملل باشد و به آن جایگاهی که درخور آن است دست يابد.
فراموش نشود که در محیط بین‌الملل به بازیگری نقش می‌دهند که بر تعهداتش پایبند باشد و توان ایفای آن نقش را به ظهور برساند. اجلاس جهانی گاز در حالی در تهران برگزار شد که گفته می‌شد روسیه دارنده بزرگ‌ترین منابع گاز طبیعی اثبات شده جهان است اما اکنون براساس گزارش سالانه انرژي از سويBP براي سال 2014 مشخص شده که ایران با 34 تريليون مترمكعب ذخاير اثبات شده به اتکای کشف منابع جدید دارد و مرتبه نخست جهان را دارد و روسيه در رتبه دوم قرار دارد. با اين حساب ايران اندكي كمتر از دوبرابر روسيه ذخاير نفت خام (حدود 140 ميليارد بشكه) و بيش از روسيه ذخاير گاز طبعي دارد.
این نکته خیلی حائز اهمیت است که مقام رهبری نیز چند ماه قبل از پیگیری جدی پرونده هسته‌ای نیز گفته بودند که «اروپا بداند ما آنان را تحریم گازی خواهیم کرد.» متاسفانه در مطبوعات به‌این جمله خیلی پرداخته نشد. این جمله چنین مفهومی دارد که ایران دارای ذخایر گازي فراواني است که می‌تواند امنیت انرژی در اروپا را تحت‌تاثیر قرار دهد و از یکه‌تازی روسیه جلوگیری کند. اینکه روسیه در شرایط کنونی در اجلاس گازی تهران حاضر شده و به سبب ذخایر گازی گسترده کشورش خود را بزرگتر در صادرات و واردات گازی می‌داند به‌این دلیل است که ما ذخایر گازی گسترده بالقوه داریم ولی بالفعل نیست. ما به رغم تمام ذخایر گازی که در اختیار داریم ولی تجهیزات و امكانات استخراج و صادرات انرژی گاز طبیعی، حتی خط لوله برای انتقال را نداریم.
با توجه به‌همین کمبود زیرساخت‌ها، تنها مي توانيم مقدار كمي گاز به ارمنستان صادر ‌کنیم. صادرات گاز به ترکیه از منابع گازی است که از ترکمنستان وارد می‌شود، و ما آن را انتقال مي دهيم. در برنامه بود كه از خط لوله گاز صادراتي به ارمنستان شاخه اي هم به گرجستان كشيده شده و به گرجستان گاز صادر كنيم ولي شركت گازپروم روسيه با تصاحب خطوط و تاسيسات گاز ارمنستان اين خط لوله را تصاحب و مانع از ادامه آن از ارمستان به سوي گرجستان شد. روسها مي خواهند سيطره سياسي خود بر گرجستان را از طريق نظامي(حمايت نظامي و سياسي از جدايي طلبان اوستياي جنوبي و آبخازيا در قلمرو حاكميتي گرجستان) و اقتصادي (انحصار تامين گاز مورد نياز گرجستان از روسيه) را در دست خود داشته باشند.
بنابراين آنها اجازه ورود ايران به بازار گاز گرجستان را ندادند. با در نظر گرفتن اين سياست روسيه، خط لوله گاز صادراتي ایران به‌سمت پاکستان و هندوستان مطلوب روسهاست که فعلا تکلیف این خط لوله (صلح) مشخص نیست. بنابراین روسیه دراین عرصه تنهاست و به عنوان بازیگر اصلی نقش ايفا مي كند.
از سوي دیگر روسیه علاقه‌مندي خود به افزايش روابط نزديكتر و حتي همكاري استراتژيك با ايران را اعلام كرده است. در این زمینه گفته می‌شود که روسیه اعلام کرده خواستار افزايش مبادلات اقتصادي بین تهران و مسکو تا سقف 40 میلیارد دلار است. البته با در نظر گرفتن روند مبادلات دوره 20 ساله گذشته و روند آن به‌نظر نمی‌رسد که این پیشنهاد محقق شود چون قطعا با مشکلاتی روبه‌رو خواهد شد. از این جهت که در اين دوره 20 ساله صادرات ايران به روسيه بطور متوسط بيش از 300‌ میلیون دلار نبوده است.
درواقع ایران بازاری برای کالا‌های خود در بازار روسيه نداشته است. هيچ برند ايراني در روسيه و هيچ برند روسيه در ايران شناخته شده نيست. کالاهای صادراتي ایرانی در مقاصد صادراني، طي ساليان دراز است كه بازار ثابت دارد و نمي تواند سمت و سوي اين بازارها را بسوي روسيه برگرداند. در جاهایی مانند افغاستان که حدود 4میلیارد دلار یا برای عراق 6 میلیارد دلار صادر می‌کنیم نمي توانيم از آنها دست برداشته و همه تخم مرغهاي خود را در سبد روسيه بگذاريم.
اخیرا در دیدار رئیس‌جمهوری ترکمنستان از ايران قرار شده طی 10 سال مبادلات دو كشور به 60 میلیارد دلار برسد(سالانه بطور ميانگين سالي 6 ميليارد دلار، (حدود 4 برابر سطح كنوني). بنابراین اقتصاد ايران کالاهايی براي صادرات به بازارهای ناشناخته روسیه نخواهد داشت. افزون بر این اگر برخي دواير تصور می‌کنند كه ايران می‌تواند از روسیه تکنولوژی وارد کند، باید ملاحظه شود كه روسيه خود وارد كننده تكنولوژي است(بويژه در صنعت). صنعت روسيه نيازمند نوسازي است. این کشور صادرکننده تکنولوژی نیست. روسیه حتی در صنایع هوایی و خطوط هوايي داخلی از هواپیماهای آمریكايي و اروپایی استفاده می‌کند. این موضوع البته عوامل مختلفی دارد که یکی از آنها مربوط به اختلافات روسيه با اوكراين است كه بخشي از صنایع هوایی روسیه را تامین می كرد و اكنون به سبب كاهش روابط به سبب انضمام شبه جزيره كريمه از خاك اوكراين به روسيه، بحران بوجود آمده و غرب روسيه را تحريم كرده است.
البته روسیه از موقعیت خودش در جهان به‌عنوان دارنده حق وتو در سازمان‌ملل استفاده می‌کند که ايران نیز می‌تواند از آن بهره ببرد. هرچند که روسيه در جريان مناقشه هسته اي ايران با غرب، به چهار قطع‌نامه علیه تهران رای مثبت داده است و مسکو نتوانست و نخواست كه از ‌تصویب اين قطعنامه هاي عليه ايران جلوگيري كند. با وجود این روسیه یک قدرت تاثیر‌گذار است و به ‌عنوان مثال در خاورمیانه و مشخصا بر دمشق نفوذ دارد و اكنون در مبارزه عليه دشمنان اسد وارد كارزار شده است. این مسئله نیز به علاقه این کشور نسبت به حضور در خاورمیانه بازمی‌گردد و به تعبیری علاقه مند است که دوران شوروی را مجددا تجربه کند. اما از لحاظ امکانات در زمينه سخت‌افزاری و نرم‌افزاری روسیه امروز توان شوروری سابق برای حضور در منطقه را ندارد، پس ایران یک راه ميانبر برای حضور در منطقه برای مسکو به‌حساب می‌آید.
براي نمونه در سوریه، به رغم آنکه تهران و مسکو اهداف مشترکی را دنبال نمی‌کنند و صرفا بر حمایت از دولت قانوني سوريه، به زعم دولت روسیه و تهران، تاکید دارند، اهداف مشخص خود را هم‌راستا با هم دنبال می‌کنند. برهمین اساس روسیه و ایران می‌توانند در خاورمیانه از مواضع یکدیگر حمايت كنند.ايران در عراق نفوظ گسترده دارد و مي تواند به روسيه براي حضور در عراق ياري رساند و در برابر روسيه در مصر حضور دارد و مي تواند از حضور ايران در مصر و شمال آفريقا حمایت و پشتیبانی کند.
بنابراین هرکدام به‌نحوی در جایی می‌توانند ایفای نقش کنند و از همین جهت است که دو کشور خیلی به هم نزدیک شده‌اند. اما باید یادآور شد که ایران در شرایط کنونی یک قدرت منطقه‌ای به شمار می‌رود و به‌تبع آن وجهه و نفوذ بیشتری در قیاس با روس‌ها در خاورمیانه کسب کرده است. همچنان‌که در جریان مذاکرات هسته‌ای ثابت شد که جايگاه منطقه اي ایران در منطقه در جامعه جهاني و بويژه غرب پذیرفته شده است و می‌تواند همکاری سازنده اي با جامعه جهاني در مبارزه با تروريزم داشته باشد که این مسئله پیامدهاي مثبتي دارد و آن ورود تکنولوژی و سرمايه از غرب به ايران است. این یک فرصت مناسب است تا ایران بازارهای جدیدی در اروپا به‌ویژه در حوزه انرژی از آن خود کرده و در ازای آن می‌تواند تکنولوژی وارد و سرمايه گذاري غرب را جذب کند. همچنان‌که در دولت آقای خاتمی اتریش برای خرید گاز به تهران آمده و تفاهم‌نامه‌ای به مبلغ 20 میلیارد دلار براي واردات گاز طبيعي از ايران به امضا رساندند.
این تجربه نشان می‌دهد که اروپا علاقه مند به توسعه روابط با تهران است و ديدار مقامات عالي رتبه اروپايي از ايران پس از حل مساله هسته اي نشان دهنده اين واقعيات است. از آنجا كه ايران نياز به سرمايه گذاري خارجي براي توسعه اقتصادي دارد و سرمایه‌گذاری داخلي وجود ندارد، شرایط کنونی ایجاب می‌کند که به تمايل اروپا توجه شود، كه هم در وارادت تکنولوژی و هم كالاهاي سرمايه اي و صنعتي نيمه ساخته و هم صادرات انرژي و كالاهاي سنتي ايران به بازارهاي اروپایی رونق گيرد. اما از رفتار روسیه چنین تصور می‌شود که بیشتر تمرکز بر آن دارند تا گاز ایران غالبا به شرق برود تا سمت غرب. چون اگر چنین اتفاقی رخ ندهد، بازار انحصاری انرژی روسیه در اروپا تهدید می‌شود ولی در شرق هیچ مزاحمتی برای روسیه وجود ندارد.
از ديگر سو روسیه در قفقاز و آسیای مرکزی نفوذ سیاسی - اقتصادي دارد که ايران مي تواند در برابر همكاري با روسيه در خاورميانه، در بازارهاي اين مناطق(آسياي مركزي و قفقاز) حضور پررنگتري داشته باشد. به بازار خوبی جهت تبادل انرژی برای ایران باشد.
افزون بر این، موضوعاتی چون مبارزه با ترورسیم و مواد مخدر مي تواند زمينه هاي همكاري ايران و روسيه باشد. شرایط استراتژیکی منطقه نیز دلایل دیگری است که می‌توان براساس آن همكاري هاي نزديك مسکو، تهران و حتی پکن را توجیه کرد. از دلايل ديگر علاقه مندي روسيه به ايران براي همكاري هاي نزديكتر و بيشتر از گذشته نياز روسيه به پيوستن ايران به اتحاديه اقتصادي اوراسياست كه روسيه براي شكل گيري و تقويت اين سازمان براي رويارويي به تحريم هاي اقتصادي اتحاديه اروپا اين اتحاديه را با همكاري بلاروس، قزاقستان، تاجيكستان و ارمنستان تشكيل داده است. پيوستن ايران به اين اتحاديه موضع روسيه را توقيت ولي در برابر اتحاديه اروپا را از نزديكي بيشتر براي سرمايه گذاري و صدور تكنولژي با ايران دور مي سازد. در نهایت باید به‌این نکته توجه كرد که همكاري با روسيه در زمینه‌های امنیتی، سیاسی و نظامی می‌توان این همکاری را تقویت مي كند ولی در زمینه اقتصادی این امکان خیلی کم و غیرمحتمل است چون ظرفیتی برای این همكاري وجود ندارد. ايران در شرايط كنوني در سر دو راهي همكاري با اتحاديه اروپا يا روسيه قرار گرفته است. در هر حال مهمتر از همه، منافع ملي ايران ات كه بايد بررسي شود كه چگونه مي تواند بيشترين سود و بهره را در پي داشته باشد.