متخصصان لایه ازن در پی راه‌هایی هستند که بتوانند تحت پروتکل مونترآل، از انتشار گازهای گلخانه‌ای قوی جلوگیری کنند. آن‌ها خواستار این هستند که از طریق یک معاهده جهانی به قوانین مشخصی دست یابند که با آن‌ها به راهکارهایی سریع‌تر و ارزان‌تر برای جایگزینی سوخت‌های کربنی برسند.
پروتکل مونترآل پیش‌نویس محکمی در راستای این رویکرد تنظیم کرده که در آن تقریبا به طور کل تولید کلروفلوروکربن‌‌ها یا سی.اف.سیها را حذف کرده است. این مواد که در یخچال‌ها، محرک‌ها و حلال‌ها استفاده می‌شد، در ابتدا با ماده‌ای دیگر به نام هیدروکلروفلوروکربن‌ها (HCFC) جایگزین شد؛ اما اکنون تولیدکنندگان محصولات شیمیایی به نسل سوم جانشین با عنوان هیدروفلوروکربن‌ها (اچ.اف.سی) روی آورده‌اند. این مواد ارزان‌قیمتند و خوب جواب می‌دهند، اما از گازهای قوی گلخانه‌ای محسوب می‌شوند. درست است که مواد جدید در مقایسه با انواع پیشین، اثر گلخانه‌ای ضعیف‌تری دارند، اما باز هم در گرم شدن هوا تاثیری هزاران برابر دی‌اکسید کربن دارند.
از آنجاکه این مواد نسل سومی خود لایه ازن را تحت تاثیر قرار نمی‌دهند، مشمول پروتکل مونترآل نمی‌شوند، اما از آنجاکه گازهای گلخانه‌ای محسوب می‌شوند، تحت پوشش پروتکل کیوتو قرار می‌گیرند. بسیاری معتقدند اگر بتوان این گازها را هم در موارد مشمول پروتکل مونترآل جای داد، حذف آن‌ها سریع‌تر و با هزینه کمتری امکان‌پذیر خواهد بود، چراکه توافق‌نامه مونترآل با متخصصان خود در سراسر دنیا و 20 سال سابقه در زمینه این نوع مواد شیمیایی، پوشش بین‌المللی گسترده‌ای دارد.
دروود زلک، مدیر موسسه کنترل و رشد طولانی‌مدت، از حامیان این برنامه است. وی می‌گوید:« ما خودمان این مواد را ساخته‌ایم و خودمان هم می‌توانیم از شر آن‌ها خلاص شویم. ما هم فناوری لازم و هم مواد شیمیایی مورد نظر را در اختیار داریم. هر آن‌چه لازم باشد نیز در عهدنامه قید شده است. اما مشکل واقعی در مدیریت است.»
اگرچه سال‌هاست که این ایده در مجامع محیطی مطرح است، اما بالاخره در آبان / نوامبر گذشته، کشورهای آرژانتین، ایالات متحده و برخی دیگر موفق شدند حمایت لازم را برای برخورد رسمی با این مساله جلب کنند تا در کنفرانس سالانه پروتکل مونترآل که در دوحه قطر برگزار شد، مطرح شود. در حال حاضر گروه مشاور فنی این عهدنامه در حال بررسی مساله است و نمایندگان دولت، از صاحب‌نظران مسائل آب و هوایی دعوت کرده‌اند که در تیر / جولای آینده در شهر ژنو سوییس،کارگاهی در این مورد برگزار کنند. پس از آن، کارگاه دیگری نیز با موضوع جمع‌آوری و نابودی مواد مضر برای لایه ازن از انبارهای یخچال‌های قدیمی و سایر وسایل مشابه، برگزار خواهد شد.
پروتکل مونترآل برای حفاظت از لایه ازن تنظیم شد، چرا که احتمالا اکنون تنها زمانی است که می‌توان به ترمیم این لایه امید داشت. اما انتشار برخی از مواد مخرب لایه ازن تا مدت‌ها ادامه خواهد داشت و حتی تا سال 2100 نیز سی.اف.سیها از اصلی‌ترین مواد مخرب ازن باقی خواهند ماند. البته برای این که این مواد را بتوان از این چرخه خارج کرد، برنامه‌هایی در حال اجرا است. دیوید فاهی، از فیزیک‌دانانی است که در آزمایشگاه پژوهش سیستم زمین برای بخش مدیریت اقیانوسی و جوی ملی آمریکا مشغول به کار است. وی می‌گوید:» داستان لایه ازن کم‌کم به پایان می‌رسد. حالا تغییرات آب‌‌وهوایی است که پروتکل مونترآل را گسترش میدهد.»
در حقیقت ارتباط عهدنامه مونترآل با افزایش دمای کره زمین، آن را به اهداف اولیه‌اش برمی‌گرداند. یعنی این که در تحلیل مواد شیمیایی باید اثرات بالقوه آن‌ها را روی آب‌وهوا و جو در نظر گرفت. به گفته فاهی، متخصصان پروتکل مونترآل در این زمینه خوب عمل کرده‌اند. در مقاله‌ای که وی به همراه گروهی دیگر از نویسندگان در سال 1386 / 2007 منتشر کرد، چنین تخمین زده شد که تا سال 1389 / 2010، کاهش سالانه انتشار گازهایی که در برنامه پروتکل مونترآل در نظر گرفته شده‌اند به میزانی برابر با 11 میلیارد تن دی اکسید کربن خواهد رسید و در همین سطح قفل خواهد شد. در حالی که برای برنامه‌های پروتکل کیوتو این رقم تنها 2 میلیارد تن تخمین زده می‌شود. تیمی که در این زمینه در آژانس ارزیابی محیطی هلند به مدیریت گاس ولدر مشغولند امیدوارند که تابستان امسال در کارگاه ژنو به تحلیل جدیدی از اچ.اف.سی دست یابند.
در سپتامبر 2007، این مقاله تبدیل به هسته اصلی مباحثات شد و در همان زمان بود که نمایندگان مونترآل به توافق رسیدند تا طی یک دهه، یعنی تا سال 2030، خارج کردن Hسی.اف.سیها از دور را تسریع کنند. در واقع به روشنی اعلام کردند که خواهند کوشید تا گازهای گلخانه‌ای را بسیار کاهش دهند. آژانس حفاظت محیطی آمریکا اعلام کرده است که میزان کاهش در گازهای گلخانه‌ای، معادل 2.6 میلیارد تن خواهد بود. این مقدار با خارج کردن 68 میلیون وسیله نقلیه از خیابان‌ها برای مدت 30 سال برابری می‌کند. البته بستگی دارد به این که چه ماده شیمیایی جدیدی جای مواد فعلی را بگیرد.
اما چرا گروه‌های فعال در پروتکل مونترآل تصمیم گرفته‌اند که در حال حاضر روی اچ.اف.سیها متمرکز شوند؟ درست است که این مواد کم‌تر از 1 درصد گازهای گلخانه‌ای را تشکیل می‌دهند، اما سالانه 15 درصد به میزان انتشار آن‌ها اضافه می‌شود. این رقم خصوصا با رشد تقاضای سیستم‌های تهویه هوا و یخچال در کشورهایی مانند چین رو به افزایش است. اگر این میزان انتشار کنترل نشود، جایگزینی اچ.اف.سیها با اچ.سی.اف.سیها در کشورهای در حال توسعه، این رقم رشد را به سرعت بالا خواهد برد.
سارما، منشی اجرایی سابق پروتکل مونترآل که اکنون از مشاوران شرکت چنی (Chennai) در هندوستان است، می‌گوید: «گر الان این کار صورت نگیرد، در آینده با مشکلی بسیار بزرگ‌تر روبه رو خواهیم بود». این عهدنامه که به امضای 193 کشور خارجی رسیده، پیش از این 5 بار اصلاح شده است و به گفته وی، اصلاح پروتکل برای ششمین بار به منظور تحت پوشش قرار دادن اچ.اف.سیها امکان‌پذیر است.
شاید می‌شد با مساله اچ.اف.سیها در بازار جهانی کربن نیز به نوعی کنار آمد، اما مشکل این‌جاست که این مواد اغلب هزاران بار قوی‌تر از دی‌اکسید کربن هستند که این امر برای این بازار هزینه‌ای بسیار گران‌تر از هزینه کنترل آن‌ها در بر خواهد داشت. درنمونه‌ای بسیار جنجال برانگیز، کشورهای صنعتی انتشار گازهای گلخانه‌ای خود را با پرداخت پول به کارخانه‌های کشورهای در حال توسعه برای مصرف ماده شیمیایی اچ.اف.سی32 کاهش داده بودند. تاثیر این ماده به عنوان یک گاز گلخانه‌ای، تقریبا 12هزار بار قوی‌تر از دی‌اکسید کربن است. دونیگر، از سیاست‌گذاران انجمن محافظت از منابع طبیعی واقع در واشنگتن می‌گوید: «در نهایت آن‌ها برای کاری که می‌توانستند با چند میلیون دلار انجام دهند، میلیارد‌ها دلار هزینه می‌کنند.»
اما برخی پژوهشگران مانند میشل وارا که در دانشگاه استنفورد مشغول به کار است، هنوز متقاعد نشده‌اند که پروتکل مونترآل باید اچ.اف.سیها را تحت پوشش قرار دهد. وی معتقد است باید ساختار جایگزین دیگری بین پروتکل کیوتو و چارچوب کنوانسیون سازمان ملل متحد در مورد تغییرات جوی (UNFCCC) تنظیم شود تا ناچار به پرداخت کل هزینه‌ها برای اچ.اف.سیها نباشیم. وی می‌گوید:« از نظر من خیلی معنادارتر است که به این مساله در قالب UNFCCC پرداخته شود.»
حتی کسانی هم که با این کار موافقند، می‌دانند که این پروتکل هنوز آمادگی چنین کاری ندارد. به زودی، آمریکا میزبان جلساتی با دانشمندان، محیط‌شناسان و بازرگانان خواهد بود تا ملزومات این تغییر را بررسی کنند. ریفسنیدر، مسئول بخش مسائل مربوط به لایه ازن در آمریکا، ، این جریان را نوعی فرایند آموزشی توصیف می‌کند. وی می‌گوید زمانی که او و دیگران در جلسه اخیر سازمان ملل در شهر پروزان، در مورد شرایط جوی این مساله را عنوان کردند، به خوبی مورد استقبال قرار گرفتند. وی در مورد این جلسه می‌گوید: «در جلسه نگرانی زیادی در این مورد دیده می‌شد و البته قدری تردید در مورد کارهایی که انسان‌ها انجام می‌دهند و این که چرا دست به چنین اقداماتی زده می‌شود.»
با همه این اوصاف، این ایده حامیان قدرتمندی دارد. دوپونت از تولیدکنندگان بزرگ مواد شیمیایی، بیشتر نگران اچ.اف.سی به کار رفته در صنعت یخچال‌سازی است تا گازهایی که ممکن است بر حسب تصادف در محصولات دیگر استفاده شود. این کارخانه، کنترل بر محصولاتش را داوطلبانه بر عهده گرفته است. به گفته مک‌فارلند، مدیر امور بین‌الملل و زیست محیطی این کارخانه در تجارت مواد شیمیایی بر پایه فلوئور، سیاست‌گذاران زمانی به فکر این مسائل افتاده‌اند که اچ.اف.سیها کاملا با بازار کربن آمیخته شده‌اند.
وی ماجرا را این‌گونه شرح میدهد: «هر تن کربن در آمریکا 25 دلار قیمت دارد. اما هزینه اچ.اف.سی لازم برای یک سیستم تهویه هوای خانگی متوسط، 150 دلار می‌شود و این یعنی ضربه‌ای 450 تا 600 دلاری برای مصرف‌کننده». این در حالی است که قانون لیبرمن- وارنر که سال گذشته به مجلس سنای آمریکا ارائه شد، به‌طور جداگانه خواستار کاهش اچ.اف.سیها قبل از هر گاز گلخانه‌ای دیگر شده بود. بنا به تخمین دوپونت، این کار تنها 2 تا 3 دلار به قیمت هر واحد می‌افزاید که برای مصرف‌کننده تنها 4 تا 6 دلار اضافه قیمت در بر خواهد داشت.
به گفته مک‌فرلاند، حتی همین تغییر جزیی قیمت هم برای فرایند صنعتی بهتر، تغییر بازیافت، و در نهایت ایجاد مواد شیمیایی جدید و مناسب‌تر برای محیط زیست کافی است. وی می‌افزاید:« ما امیواریم بتوانیم گامی به جلو برداریم و سهم خود را انجام دهیم.» با توجه به این که اگر بتوان اچ.اف.سیها را وارد پروتکل مونترآل کرد، امکان ایجاد تمامی این تحولات در کشورهای در حال توسعه نیز فراهم خواهد شد که به عقیده وی، این تلفیق بسیار مناسبی خواهد بود. بسیاری حتی موافقند که پروتکل مونترآل از این هم فراتر رفته و خود عهدنامه یا چارچوب آن را در مورد سایر گازهای گلخانه‌ای مانند پرفلوروکربن‌ها (PFC) و سولفورهگزافلوراید (SF6) نیز به کار گیرد. هر دوی این مواد در حال حاضر تحت پوشش توافق‌نامه کیوتو هستند. انتشار این گازها محدود به منطقه‌های صنعتی نسبتا کوچک و خاصی است که تحت ارزیابی فنی سریع و تغییر فناوری از طرف مجریان پروتکل مونترآل هستند.
در پروزان، گروهی متشکل از 77 کشور در حال توسعه به همراه چین، در مورد ایجاد تغییر در فناوری‌های موثر بر شرایط جوی و مسایل اقتصادی آن، چارچوبی بر پایه پروتکل مونترآل پیشنهاد کردند، با همان هیات مدیره و همان شرایط عضویت برابر برای کشورهای در حال توسعه و توسعه یافته جهت مباشرت در تصمیم‌گیری‌های مربوط به گسترش و به کارگیری فناوری‌های مختلف. آن‌ها هم‌چنین پیشنهاد کرده‌اند که کشورهای در حال توسعه 0.5 تا 1 درصد از تولید ناخالص ملی خود را به بهبود شرایط جوی و دمایی اختصاص دهند و از این طریق، فعالیت‌های خود و سایرین را به طور سالانه حمایت کنند.
به گفته وارا، این ارقام فراتر از میزانی است که اغلب کشورها مایلند در این زمینه سرمایه‌گذاری کنند. به همین دلیل نیاز به بازاری داریم که هزینه لازم را برای تنظیم مجدد سیستم انرژی جهانی فراهم کند. برخی معتقدند به کارگیری یک سیستم تجاری در کنار این رویکرد، از طریق پرداخت برای نمایش پروژه‌ها یا فناوری‌های قابل استفاده یا حتی تامین حمایت مستقیم برای پروژه‌های کارامد، جواب خواهد داد.
استیو رینر، مدیر موسسه علم و تمدن جیمز مارتین، واقع در دانشگاه آکسفورد، این ایده را شایسته می‌داند. وی نگران است که بازار کربن در ایجاد تغییرات در فناوری بسیار کند باشد و نتواند از پیش‌آمدن وضعیتی بسیار بدتر برای شرایط جوی زمین پیش‌گیری کند. وی می‌گوید:» هر چه بتوانیم ارتباط سرمایه‌ها را ساده‌تر و مستقیم‌تر کنیم، در ایجاد و کاربرد فناوری‌ها موفق‌تر خواهیم بود.»
نیچر، شماره 7229- ترجمه: بهنوش خرم‌روز
نظر شما