دانستن درباره‌ی زبان به چه درد می‌خورد؟

مقدمه: در ایام نوروز باز در فضای مجازی غوغایی علیه بانکی به راه افتاد که در تبلیغش نوشته بود «عیدِ و عیدیش» و پلیس‌های خودخوانده‌ی زبان فارسی می‌گفتند این طور نوشتن خطا است و به زبان فارسی ضربه می‌زند و چیزهایی از این دست. این که هر کسی می‌تواند حرف‌هایی این قدر نامربوط درباره‌ی زبان بگوید و اتفاقاً به نظر بیاید که حرف حساب می‌زند، یک دلیل ساده دارد؛ دانش عمومی از زبان بسیار اندک است.

کسی که نخستین درس‌های زبان‌شناسی را در دانشگاه خوانده و دریافته باشد متوجه می‌شود در همین حرف ظاهراً حساب این پلیس‌های خودخوانده‌ی زبان چندین خطای مختلف موضوعی و روش‌شناختی وجود دارد.

از این پس می‌کوشم گاه یادداشتی درباره‌ی زبان بنویسم به قصد نشان دادن چیزهایی جالب و سودمند درباره‌ی زبان. خواندن و دریافتن این یادداشت‌ها کمک می‌کند کم‌تر و دیرتر قربانی شیادانی شویم که می‌کوشند از آب گل‌آلود کمی دانش عمومی درباره‌ی زبان ماهی محبوبیت و برکشیدن خود را بگیرند.

□

اما دانستن درباره‌ی زبان به چه درد می‌خورد؟  دکتر رابرت رادمن (Robert Rodman) در دانشگاه ایالتی کارولینای شمالی (North Carolina State University) علوم کامپیوتر درس می‌دهد و از دیرباز با زبان‌شناسان همکاری فنی داشته است. برای مثال او در دادگاه‌های ایالتی به عنوان زبان‌شناس قانونی حاضر می‌شود و در تالیف کتاب مشهور مقدمه‌ای بر زبان (an introduction to language) همکار ویکتوریا فرامکین (Victoria Fromkin) بوده است. او یادداشتی مفید و کوتاه دارد به نام «چرا درباره‌ی زبان بیاموزیم؟»

رادمن در این یادداشت - که خواندنش را توصیه می‌کنم - پس از توضیح در مورد جنبه‌های مختلف زبان نهایتاً دو ویژگی از ویژگی‌های زبان انسانی را - بی این که نام ببرد و تنها با توصیف - در جواب پرسش عنوان یادداشتش ذکر می‌کند، نوع‌ویژه (species-specific) و خلاق بودن. اما این دو ویژگی چه هستند؟

زبان انسانی نوع‌ویژه است. یعنی از بین تمامی روش‌های ارتباطی میان موجودات زبان انسانی توانایی‌هایی دارد که هیچ یک از آن روش‌های ارتباطی غیر انسانی که ما گاه به تسامح آن‌ها را نیز زبان می‌نامیم ندارد. برای مثال زبان دلفین‌ها که زبانی نسبتاً پیچیده و توانا است، زبان زنبورها، زبان نخستی‌هایی مانند شمپانزه همه به طور واضحی در برابر زبان انسانی کاملا ناتوان هستند. همین طور، حیواناتی که به آن‌ها زبان انسانی می‌آموزند؛ مثل بعضی پرنده‌ها و نیز بعضی نخستی‌ها، هرگز نمی‌توانند مثل یک انسان از زبان انسانی استفاده کنند. استفاده‌ی آن‌ها از زبان مانند یک دستگاه ضبط و پخش صدا است. حتی ماشین‌ها و نرم‌افزارهای نسبتاً هوشمند نیز هنوز نتوانسته‌اند شبیه انسان‌ها از زبان استفاده کنند. انسان در این میان یگانه است.

اما این یگانه بودن به آن خصوصیت دوم مربوط است. انسان در به کار گرفتن زبان خلاق است. او می‌تواند هر آن جمله‌ای جدید بیافریند که تا آن زمان کسی نگفته یا نشنیده، و با وجود نو بودن این جمله، هم گوینده بداند چه می‌گوید هم شنونده منظور گوینده را بفهمد.

خصوصیات شگفت‌آور زبان انسانی همین دو تا نیستند. در واقع دست کم و در فشرده‌ترین حالت ده خصوصیت منحصر برای زبان‌های انسانی می‌توان شمرد. اما آیا «خاص بودن» چیزی به معنای مهم بودن آن نیز هست؟ فرض کنیم انسان‌ها در گلویشان استخوانی داشته باشند که به باقی استخوان‌های اسکلتشان متصل نیست و این استخوان تنها در انسان‌ها وجود دارد. این باعث می‌شود ما گمان کنیم دانستن درباره‌ی آن استخوان مهم است؟ در واقع، نیازی به فرض نیست؛ استخوان لامی (hyoid bone) استخوانی است نعلی شکل که در دیواره‌ی جلویی گردن و هم ارتفاع با مهره‌ی سوم گردن قرار دارد و به هیچ استخوان دیگری متصل نیست. جانداران دیگر این استخوان را ندارند.

چیزی که استخوان لامی را مهم می‌کند این است که استخوان لامی چه می‌کند. اگر مانند دندان‌های عقل هیچ نمی‌کرد مگر ایجاد الفت میان مردم و دندان‌پزشکشان، موضوع چندان مهمی هم نبود. اما استخوان لامی مهم است چون اگر نبود ما نمی‌توانستیم زبانمان را با این همه ظرافت و دقت در دهانمان هدایت کنیم و نمی‌توانستیم صحبت کنیم.

به بیان دیگر، هر چند زبان انسانی مختص انسان است، اما این خصوصیت نیست که زبان انسانی را مهم می‌کند و به ما می‌گوید که زبان ارزش بررسی دارد. چیزی که زبان را مهم می‌کند کارکرد آن است. در بحث‌های بعدی به این که زبان چه کارکردهایی دارد خواهیم پرداخت.