نام ایشان, محمد بن محمد تقی بن مرتضی بن نقد علی بن میر علی رضا بن حسین, از سادات موسوی است. نسب ایشان به سید ابراهیم اصغر ملقب به مرتضی فرزند امام همام موسی بن جعفر (علیهما السلام) منتهی می شود.
وی در دهم ماه رجب سال 1347 هـ . ق (سال 1307 هـ .ش) در شهر اردبیل معروف به (دار الارشاد) دیده به جهان گشود.
پدر او:
والد ایشان آیة الله العظمی سید محمد تقی مفتی الشیعه اردبیلی(قدس سره) در گذشته ی سال 1361 هـ ق از مراجع تقلید وزعیم منطقه بوده ودارای تالیفات متعددی در فقه واصول ودو رساله ی عملیه بنامهای (شجرة التقوی) و (ذخیرة العقبی) است. رساله ی اول در 18 ذی الحجه سال 1336 هـ ق بچاپ رسیده ورساله ی دوم در سال 1344 هـ ق به زیور طبع آراسته شد.
ایشان از شاگردان آخوند خراسانی, سید کاظم یزدی, وسید محمد فشارکی اصفهانی بودند.
مادر او:
علویه ی جلیله صبیّه ی سید العلماء سید باقر اردبیلی نجفی, که در سال 1325 هـ ق به دریافت اجازه أی نیکو از استاد بزرگوارش مرجع بزرگ دینی شیخ محمد تقی شیرازی (قدس سره) فرزند مرحوم آیة الله سید حیبب الله اطهاری اردبیلی از نوادگان سید حسین مجتهد بزر:ک پسر خواهر محقق کرکی عاملی نزیل اردبیل وشیخ الاسلام اردبیل در زمان شاه طهماسب صفوی بود.
جدّ او:
جدّ معظم له, آیة الله العظمی سید مرتضی خلخالی اردبیلی(قدس سره) از مراجع تقلید عصر خود بود که پس از مراجعت از نجف اشرف حوزه ی علمیه ی عظیمی تاسیس نمود وشمار زیادی از بزرگان منطقه در این حوزه تحصیل نموده وبه مراتب عالیه نائل گردیده اند. آوازه ی شهرت این حوزه آنچنان زبانزد مردم بود که علاوه بر آذربایجان از بلاد دیگر نیز مانند قفقاز, بادکوبه, شیروان, سلیان, ایروان, نخجوان ولنکران, تشنگان علم ومعرفت, راهی این حوزه ی پر برکت می شدند.
بیشتر این علما وبزرگان از مناطقی بودند که کمونیستها وحکومتهای مارکسیستی بر آن تسلط داشتند, ومساجد, حسینیه ها ومدارس دینی را تخریب وعلما را قتل عام یا تبعید می نمودند.
سید مرتضی خلخالی از شاگردان شیخ مرتضی انصاری (قدس سره) بوده وصاحب کرامات باهره بود.
ایشان در سال 1317 هـ ق درگذشت ودر مقبره ی خانوادگی خود واقع در تپه ی تاریخی یکی از بناهای قدیمی اردبیل بنام (مسجد جمعه) بخاک سپرده شد.
عموهای او:
1. فقیه کامل حضرت آیة الله سید احمد مجتهد, از شاگردان شیخ حسن مامقانی وفاضل شربیانی, که با دوراندیشی وحسن تدبیرش در روزگاری که اوضاع واحوال بر مؤمنین سخت شده بود آنها را سامان می داد.
2. حضرت آیة الله سید موسی فقیه مرتضوی, عارف عابد وزاهدی که به دریافت اجازات اجتهاد از اساتید بزرگ خود ومراجع عظام همچون آیة الله سید ابو الحسن اصفهانی ومحقق نائینی ومحقق عراقی نائل گردید. (قدس الله اسرارهم)
اصالت خانوادگی:
این خانواده یکی از خانواده های قدیم واصیل می باشند که در بسیاری از اماکن مشهور اسلامی مانند نجف اشرف, قم, اردیبل, قزوین, خلخال, رشت, تهران وغیره مسکونند. خانواده أی اصیل که در نیل به فضائل معنوی پیشرو ودر طلب علم وتجارب ادبی موفق بوده اند. آنچه که باگذشت ایام ومرور زمان در این خانواده مشاهده می گردد گروهی زیاد از فقیهان, ادیبان, شاعران, وسیاستمداران بزرگ است که زعامت دینی ودنیوی را بعهده داشته وبسیاری از آنان در علوم مختلف از جمله علوم نفسانی به مرتبه ی والایی رسیده اند. بنابر این جای شگفت نیست اگر در کتابهای معجمی وسیره, شرح حال بسیاری از رجال وادیبان این خانواده مشاهده می شود, وصفحات زیادی به تقدیر وتکریم از فضائل وآثار فکری این بزرگواران اختصاص یافته است.
دوران جوانی:
پس از اینکه در 29 ذی القعده 1361 هـ ق روز شهادت امام محمد تقی (علیه السلام) والد معظم له به رفیق اعلی پیوست, در سوگ ایشان عزای عمومی اعلام شده وتا چهل روز مجالس ترحیم برقرار بود. در آخرین روز این مجالس, معظم له به پوشیدن لباس پیامبر گرامی اسلام (صلی الله علیه وآله) مفتخر گشته وبه دست مرجع دینی آیة الله العظمی سید یونس اردبیلی (قدس سره) ملبس گشتند. سید یونس در آن هنگام در اردبیل مقیم بود, وسپس به مشهد الرضا(علیه السلام) منتقل گشت.
در سال 1363 هـ ق به اذن عموی فقیه ایشان, سید موسی فقیه مرتضوی, امامت مسجد والدش که معروف به <مسجد بازار> بود ونیز اممت (مسجد سید احمد) را بعهده گرفت. از آنجا که ایشان جوانی خوش کردار وخلیق بود واز خانواده أی علمی واصیل شمرده می شد, مردم نماز جماعت ایشان را به گرمی استقبال می نمودند وبرای وی احترامی خاص قائل بودند, وجهت حل مشکت خود یا خانواده بدو رجوع می نمودند.
معظم له همچنان که در بین مردم به تقوا وعفت مشهور بود, در بین علما ومحصلان نیز به فضیلت وعدالت معروف بود.
خصوصیات اخلاقی:
معظم له, قلیل الکلام بوده وجز در مسائل علمی یا ذکر خداوند, اطاله ی سخن نمی کند, وهنگام سخن در مجالس, به نحوه ی سلوک علمای قدیم وتواریخ عبرت انگیز آنها ویا طرح مسائل فقهی, اصولی ویا روایات معصومین (علیهم السلام) می پردازد, دائماً در فکر بوده, تقوا پیشه, دارای لهجه أی صادق ومستقیم, آزاد رای وآزاده, ودر نزد طبقات مختلف مردم خصوصاً در بلاد خود ودوستان معاشر, به ورع وعبادت معروف است.
دوران تحصیل:
معظم له در تحصیل علم, وفهم ظرایف علوم ومعارف دارای هوش ممتاز واستعداد فراوانی بودند که آثار نبوغ وذکاوت بیش از حد از چهره ی ایشان نمایان بود.
مقدمات وسطوح عالیه را نزد علمای بزرگ ونخبه ی اردبیل فرا گرفته, که از جمله ی آن, تلامیذ مرحوم والدشان آیة الله سید محمد تقی مفتی الشیعه بود, رسائل را نزد آیة الله شیخ غلامحسین غروی, ومکاسب را نزد عموی خود آیة الله سید موسی فقیه مرتضوی آموخت.
هجرت به قم:
در سال 1367 هـ ق به شهر مقدس قم هجرت نموده ودر درس مراجع بزرگ وعالیقدر آن زمان شرکت نمودند:
1. زعیم عالیقدر حضرت آیة الله العظمی بروجردی (قدس سره), بحث خارج فقه, (کتاب صلاة).
2. حضرت آیة الله العظمی سید محمد حجت کوه کمری (قدس سره) بحث خارج فقه (کتاب بیع).
3. حضرت آیة الله العظمی خمینی (قدس سره), بحث اصول.
4. حضرت آیة الله العظمی سید محمد محقق داماد (قدس سره), بحث فقه (طهارت).
5. همچنین درسهای تفسیر, هیئت وفلسفه را از محضر استاد بزرگوار علامه سید محمد حسین طباطبائی (قدس سره) بهره مند گردید.
در آن هنگام تنها به تحصیل اکتفا نفرموده بلکه خود نیز در سطح عالی به تدریس رسائل, نکاسب, کفایه, منظومه وتربیت طلاب برجسته ی حوزه پرداختند.
هجرت به نجف اشرف:
16 ربیع المولود سال 1374 هـ ق مطابق با 1333 هـ ش جهت تکمیل درسهای استنباطی وبهره گرفتن از چشمه ی جوشان علم ومعرفت راهی شهر فقه وفقاهت, علم واجتهاد, شهر امیر مؤمنان علی (علیه السلام) نجف اشرف شدند ونزد مراجع بزرگ آن زمان تلمذ نمودند, همچون آیات عظام ومراجع عالیقدر:
1. حضرت آیة الله العظمی سید محسن طباطبائی حکیم(قدس سره).
2. آیة الله العظمی سید محمود شاهرودی (قدس سره).
3. حضرت آیة الله العظمی سید ابو القاسم خوئی (قدس سره).
4. بیش از همه ملازمت درسهای استاد الفقهاء آیة الله العظمی شیخ حسین حلی (قدس سره) نفسه الزکیه را اختیار نمودند وبهره ی وافی وکافی از ایشان بردند که بیش از ده سال با اهتمام تمام به نوشتن تقریرات استاد اشتغال ورزیدند, به گونه أی که معظم له یکی از ارکان حوزه ی بحث آیة الله العظمی حلی بشمار آمده ویک دوره ی کامل بحثهای اصولی وعروه استاد را برشته ی تحریر در آوردند.
5. در سال 1378 هـ ق پس از بازگشت از فریضه ی حج وفارغ شدن از حوزه ی درسی آیة الله حلی, خود مستقلاً به تدریس فقه واصول وتالیف وتحقیق کتاب پرداختند.
بازگشت به وطن:
در سال 1379 هـ ق گروهی از بزرگان وافراد موجّه اردبیل که به نجف مشرف شده بودند خدمت حضرت آیة الله العظمی حکیم آمده تقاضا نمودند که آیة الله مفتی الشیعه را بعنوان وکیل خود به اردبیل بفرستند.
نظر به اینکه مرحوم حکیم خواهان بقای ایشان در نجف اشرف بودند لیکن بجهت اصرار آنها وضرورت وجود ایشان در اردبیل, بدین امر موافقت ورزیده ومعظم له عازم اردبیل شدند.
در سال 1380 هـ ق با رحلت زعیم عالیقدر عالم تشیع آیة الله العظمی بروجردی مردم آذربیجان توسط ایشان به آیة الله العظمی حکیم رجوع نمودند ودر حل مشکلات ومعضلات اجتماعی ومسائل واحکام شرعیه به معظم له مراجعه می نمودند.
پس از گذشت یک سال ونیم مجدداً جهت پیوند رشته های گسسته ی علمی وکارهای تحقیق نیمه تمام به نجف اشرف بازگشتند تا فعالیتهای درس وتدریسی خود را به نحو احسن به اتمام برسانند.
تألیفات:
معظم له مجموعه کاملی در فقه واصول از تقریرات اساتید بزرگ خود که در درس آنها شرکت کرده بودند جمع آوری نموده که مورد تقدیر وستایش اساتید وبزرگان اهل فن حوزه ی علمیه قرار گرفته است.
از تألیفاتی که در ذیل بر شمرده می شود پنج تألیف اول در حوزه ی علمیه قم نگاشته شده وبقیه مربوط به حوزه ی نجف اشرف می باشد:
1. کتاب بیع, درس خارج آیة الله العظمی حجت (قدس سره).
2. کتاب صلاة, بحث آیة الله العظمی بروجردی (قدس سره).
3. کتاب طهارت, بحث آیة الله العظمی محقق داماد (قدس سره).
4. دوره ای اصول (مباحث الفاظ وبحث لاجبر ولا تفویض با استدلال عقلی وشرعی), بحث آیة الله العظمی خمینی(قدس سره).
5. نظریات استاد بزرگوار علامه طباطبائی در مبانی فلسفه موجود در منظومه واسفار به عنوان (تعلیقات الاستاد العلامة).
6. تقریر بحث (صلاة المسافر والجمعة) وجمله أی از مسائل مهم حج, آیة الله العظمی سید محمود شاهرودی(قدس سره).
7. دوره کامل خارج اصول, آیة الله العظمی سید ابو القاسم خوئ(قدس سره).
8. دوره ی کامل خارج بیع وخیارات وخارج عروه <طهارت>, استاد الفقهاء آیة الله العظمی شیخ حسین حلی (قدس سره).
9. رساله در قاعده لاضرر ولا ضرار.
10. شرح کفایة الاصول آخوند خراسانی(قدس سره).
11. رساله أی در لباس مشکوک.
12. رساله أی در فروع علم اجمالی.
13. رساله أی در قاعده ی <اقرار> ورضاع وغیره از مباحث مهم.
14. (فقه مبسوط), این کتاب به طرح ورسیدگی مسائل فقهی با روشی خاص پرداخته ودر بردارنده ی قواعد اصولی واستلالی می باشد. در این کتاب روش استدلال بدین صورت است که ابتدا از قرآن وسنت احکام وادله بیان شده وسپس اصول عملیه درج شده است.
علاوه بر اینها معظم له دارای تألیفات دیگری در علم اخلاق وعلم نفس وتعلیقاتی بر کتاب <الاسفار الاربعة> وبعضی از دیگر علوم می باشد که از خداوند توفیق چاپ آنها را مسألت می داریم.
از دیگر تألیفات, رساله ی عملیه (توضیح المسائل, المسائل المستحدثة) ونیز منهاج الصالحین در دو جلد, حاشیه بر عروه ومناسک حج عربی وفارسی ومنتخب المسائل می باشد.
منزلت علمی:
حضرت آیة الله العظمی مفتی الشیعه به دریافت اجازات مهمی از علمای بزرگ وآیات ومراجع عظام در اجتهاد واسناد واستناد نائل گردیده است.
نوشته های بسیاری از علما ومراجع عصر واساتید بزرگ وی, دلالت بر مقام رفیع وعظیم ایشان در علم وتقوا, وجایگاه ولایش در نفوس دارد. در این اجازات وی را دارای مقامات معنوی وظاهری واهل نظر وتحقیق بر شمرده اند که برکات انفاسش همیشه جاری وساری است.
حتی بعضی از علما ومراجع بزرگ, معظم له را در کارهای مهم مورد مشاوره قرار می دادند که ذکر آن در این مختصر نمی گنجد, وهمین بس که حضرت آیة الله العظمی سید محمود شاهرودی در نامه ی مؤرخه ی 26 ذیقعده ی 1390 هـ ق در باره ی سفر ایشان به ایران مرقوم فرمودند که : (حتی الامکان بقای ایشان را در نجف اشرف بخاطر نیاز حوزه ی علمیه ی نجف اشرف به خدمات ایشان وامثال ایشان لازم می دانم).
خدمات اجتماعی:
معظم له در خدمت مستضعفان کوشش فراوان دارد چنانچه در احداث مجموعه أی از مدارس وبناهای خیریه شرکت فرموده وسهم بسزائی در تاسیس مساجد ودرمانگاهها داشته است.
تنها همین موارد نبوده بلکه برای برادران مؤمن اجازاتی صادر فرمودند که از وجوهات در پروژهایی که مستمندان ونیازمندان از آن استفاده می کنند صرف نمایند.
اخراج از نجف:
در سال 1396 هـ ق رژیم حاکم بر عراق طی حکم جابرانه أی تصمیم گرفت تا حوزه ی علمیه ی نجف اشرف را از میان ببرد, حوزه أی کهن با پایه های استوار علمی که معدن علوم آل محمد (علیهم السلام) ومرکز تمدن جهان تشیع وپایگاه اندیشمندان وفلاسفه ی زمان واقطاب دین اسلامیو علما ومراجع امامیه ومبلغن مذهب جعفری بود.
در آن زمان فرمان تبعید علماء وطلاب ایرانی وهندی وترک وپاکستانی وافغانی به بهانه یاجنبی بودن آنها صادر شد. از طرفی عده أی از افراد موجّه به زندان افکنده شده ویا تحت شرایط سخت قرارگرفتند. از جمله حضرت آیة الله العظمی مفتی الشیعه همراه با جمع زیادی از استاتید وعلماء پس از چند روز زندانی عمومی وانفرادی به سوی ایران اخراج شدند.
بازگشت به قم:
معظم له پس از ورود به ایران در حوزه ی علمیه ی قم در جوار کریمه ی اهل بیت حضرت معصومه (سلام الله علیها) اقامت گزیدند تا به وظایف شرعیه اعم از تدریس وتهذیب وتألیف ورفع نیازهای مردم وحلّ مشکلات اجتماعی آنان اقدام نمایند.
پس از ارتحال مرجع عالیقدر شیعه زعیم حوزه ی علمیه حضرت آیة الله العظمی خوئی, وزعامت دینی حضرت آیة الله العظمی سبزواری, معظم له کلیه ی امور متعلق به دادن اجازات وتعیین وکلا ونمایندگان در داخل وخارج وپاسخ به مسائل واستفتائات را به آیة الله العظمی مفتی الشیعه سپردند.
در پاینان به عبارتی که مرحوم حضرت آیة الله العظمی سبزواری در باره ی شخصیت ایشان فرمودند بسنده می کنیم: (السید المفتی المبجل, وقد کان عهدنا بکم أنکم الکفؤ الکریم وأنکم أهل لکل فضل وفضیلة).
نظر شما