صباح زنگنه: داعش، ابزار برخی مصالحه‌های منطقه‌ای می‌شود

محمد اکبری: بحران خاورمیانه با حضور گروهی مانند داعش و گروههای تکفیری دیگر در عراق و سوریه به موضوعی فرسایشی و خسته کننده برای مردم این کشورها تبدیل شده است. اما عملیات موصل و خروج کامل داعش از عراق و همچنین آتش بس در سوریه بین گروههای معارض با مذاکرات آستانه بین بازیگران منطقه ای نقطه ای عطفی شده است تا ناظران به پایان بحران در این دو کشور امیدوار باشند. چشم انداز بحران خاورمیانه از موضوعاتی است که نیاز به بررسی بیشتری دارد. در گفت و گوی ویژه نوروزی با صباح زنگنه کارشناس مسائل خاورمیانه گفت و گو کرده ایم که از نظر می گذرانید.

چشم انداز بحران خاورمیانه را چگونه می بینید. هرچند بین مسائل عراق و سوریه تفاوتهایی وجود دارد اما از جهاتی نیز به هم شبیه هستند. در عراق موضوع موصل نشان از پایان بحران دارد. به نظرتان چقدر طول میکشد عراق به ثبات نسبی برسد؟

بله، تفاوت عراق و سوریه در جنبه مردمی و جلوگیری ارتش و نیروهای حشد الشعبی و حضور مرجعیت و این دست مسائل مشخص است. بنابراین آن پایگاه اجتماعی در عراق که تصمیم گرفته با داعش مقابله کند از انسجام بیشتری برخوردار است و با پیروز شدن بر داعش و آزادسازی موصل مرحله حضور نظامی و اشغال سرزمین داعش در عراق پایان خواهد یافت و به احتمال قوی وارد فاز تهدید امنیتی خواهد شد. بنابراین از تهدید نظامی با داشتن یک پایگاه سرزمینی خارج یا اخراج خواهد شد و وارد فاز تهدید امنیتی یعنی پخش شدن چه در سرزمین عراق و شهرها و استانهای آن یا احتمال کوچ کردن به سمت سوریه یا اماکن دیگر یا مانند ترکیه، افریقا، افغانستان، یمن یا حتی اروپا هنوز وجود دارد. طبعا عراق با موضوع تهدید امنیتی مواجه خواهد شد لذا بازسازی سیاسی، اجتماعی و حتی روانی موصل و فراهم کردن زمینه بازسازی فیزیکی، شهری و زیرساختهای موصل باید انجام شود.

این تهدیدات امنیتی را از کدام سمت می بینید؟ به نظرتان دوباره بحثهای قومیتی، و درگیری گروه های شیعی، سنی و کردی بیشتر می شود؟

هم از باقیمانده داعش این تهدید خواهد بود و هم از تحریکاتی که بین مولفه های سیاسی و اجتماعی دیگر که مقدمات آن را هم اکنون با میزبانی ترکیه و دعوت از سران و گروه ها و جریان های اهل سنت برای تشیکل جلسات هماهنگی در ترکیه به جای اینکه در داخل عراق تشکیل شود شاهد هستیم که خود علامتی از آماده شدن این مولفه اجتماعی و مذهبی، احیانا برای پذیرش قومیت ترکیه و طبیعتا وارد شدن به فاز تقابل با بقیه مولفه های اجتماعی خواهد بود.

به نظرتان کردستان در حال حاضر یا طی دو، سه سال آینده شرایط و ظرفیت استقلال را دارد یا اصلا به طور کلی این بحث می تواند مطرح باشد؟

ظرفیت مستقل شدن یک قومیت محصور در خشکی منوط به فراهم شدن عوامل دیگری در کشورهای پیرامونی دارد و این پدیده برای کردها جز یک بازی سیاسی و پُلی برای تخریب ساختار یک دولت ملی از 6 یا 7 دهه گذشته تا اکنون جز به عنوان یک اهرم بازیگری در منطقه از سوی دیگران، چیز دیگری نبوده و تکرار آن تجربه ها طبعا علیرغم اینکه دو نسل از آن زمان گذشته و عصر حاضر حافظه تاریخی از آن حوادث را کمتر دارد، اما تبدیل به پند و عبرت گرفتن از گذشته نشده و لذا ملزومات و اقتضائات کسب استقلال فراهم نیست و بلکه تهدیدها و چالشهای بیشتری هم در این چند سال اخیر ایجاد شده که قربانی بلندپروازی های برخی از قدرتهای منطقه ای یا افراد در داخل کردستان، خود ملت کرد خواهند بود.

نظر قدرتهای بین المللی مثل آمریکا و روسیه در این موضوع چیست؟ بیشتر حمایت می کنند یا چندان تمایل خاصی ندارند؟

روسیه و آمریکا بی میل نیستند که حالتی از خودگردانی یا فدرالیزیم برای کردها چه در عراق و چه در سوریه حاصل شود و مخاطره ای که ترکیه از این روند احساس می کند این است که کردهای ترکیه هم به این روند کشیده شوند و آنگاه زمینه تقسیم و تجزیه ترکیه هم به این ترتیب فراهم خواهد شد. فلذا بین خواسته حداکثری برخی از احزاب کرد و بین مدیریت بحران توسط قدرتهای بزرگ یک حد وسطی بوجود خواهد آمد و بعد از عبور از تنشها که نهایتا به استقلال منجر نخواهد شد بلکه به نوعی از فدرالیزم منجر خواهد شد.

به نظرتان روند دولت، ملت سازی در عراق بعد از موضوعات متفاوتی که درعراق وجودد اشته اعم از جنگ 2003 که صدام رفت، آمریکایی ها آمدند و رفتند و داعش آمده و در آستانه اخراج از عراق است و 10 ماه بعد هم انتخابات پارلمانی و انتخاب نخست وزیر پیش رو است، در این فضا، رنگ و بوی موضوع مذهبی از فضای سیاسی کمتر شده و مردم روند دولت-ملت سازی را در خودشان دیده اند یا نه؟

متاسفانه علائمی از این روند، مشاهده نمی شود بلکه علائم مخالفی هم دیده می شود؛ از قبیل قوت گرفتن بحث نقش عشایر به نحوی که قانون یا مقررات عشایر بر مقررات دولت محلی و حتی دولت مرکزی ترجیح داده می شود و روند به سمت پررنگ شدن نقش عشایر است. یا در بخش دیگری پررنگ شدن نقش گرایشهای طایفه ای و مذهبی هم دیده می شود یا حالا در کردستان هم نقش نژادی گسترش پیدا کرده و تقویت شده است. این روند که در شاخه های مختلف دیده می شود، بشارت دهنده حرکت به سمت دولت- ملت سازی نیست. اما شاید بعد از پیروزی بر داعش در موصل و آزادسازی این شهر بدست ارتش و نیروهای حشد الشعبی، چنانچه تغییرات اندکی هم در قانون انتخابات ایجاد شود و با تشکیل یک حکومت نسبتا مقتدر مرکزی احتمال شکل گیری این روند بیشتر شود.

درحال حاضر آخرین تحولات سوریه نشان از چیست؟ ابتکار عمل با چه کسی است؟ وضع داعش در آنجا چگونه است؟

داعش در سوریه باز هم دارد ابزار بعضی از مصالحه ها و داد وستدها قرار می گیرد یا بهانه ای برای برخی دخالت ها می شود. پیشروی ارتش سوریه و موفقیتهایش در آزادسازی حلب و تدمر و مناطق پیرامون دمشق یک حالتی از اقتدار و اعتماد به نفس در میان اعضای دولت سوریه نشان می دهد. اما ورود برخی از عوامل خارجی به صور مختلف، امکان بهم خوردن این روند را در درون خودش دارد. مانند ورود ترکیه در منطقه الباب و همکاری گروه های کرد سوریه با دولت در بعضی از مناطق و فروپاشی یا بهم خوردن انسجام بین گروه های معارض و مسلح علیه دولت سوریه و از طرف دیگر وارد شدن نیروهای هوایی و زمینی آمریکا در مناطق اطراف الرقه مطرح است. این عوامل، عواملی هستند که باعث افزایش التهاب، هیجانها و جابجایی حدود و مرزها و تسلط هر کدام از نیروهای میدانی خواهد شد. عامل جدی ای که آمریکا به دنبال آن است، ایجاد امنیت در دیواره مرز جنوبی سوریه با فلسطین اشغالی است که رژیم صهیونیستی با احساس خطر اقتدار دولت سوریه، تلاش کرده آمریکا و حتی روسیه را وادار به اعمال قدرت برای تضمین امنیت اسرائیل در مرز جنوبی سوریه کند. این خواسته اگر با نظر موافق آمریکا مواجه شود، طبعا شاهد تنش هایی خواهیم شد و اگر روسیه نرمش نشان دهد، این تنش افزایش پیدا خواهد کرد اما اگر روسیه ایستادگی کند و موضوع تعرض آمریکا به مناطق جنوبی سوریه را از دستور کار خارج کند، جای امیدواری خواهد بود که فضای عمومی سوریه رو به آرامش برود.

درنهایت بفرمایید که نقش ایران را در آینده این دو بحران چگونه می بینید؟ به نظرتان در عراق با تمام شدن بحران و رفتن داعش، نقش ایران کمتر شده و نقش کشورهایی مثل عربستان بیشتر می شود یا ایران در خود سوریه چه سیاست خارجی را دنبال می کند؟

به هر اندازه که خلاء قدرت در یک منطقه ای ایجاد شود، طبعا بازیگران منطقه ای یا بازیگران غیردولتی افزایش پیدا خواهند کرد. به نظر می رسد در عراق و سوریه، نقش دولتهای این دو کشور رو به افزایش است. اما این به معنای پایان یافتن تنش ها و تلاشهای قدرتهای منطقه ای یا بازیگران غیردولتی نخواهد بود.

پس در نتیجه ایران همچنان حضور منطقه ای خود را حفظ می کند و بستگی دارد که چه تحولاتی در آینده رخ دهد؟

بله، ایران خواهد بود و مراقب اوضاع هست و با هوشیاری، دقت و آینده نگری تمام محاسبات را زیر نظر خواهد داشت و نسبت به امنیت منطقه ای خودش باید طبعا حساسیت بالایی نشان دهد.
49312