ذوالفقار دانشی: امروز سی‌ویکم خرداد ماه مطابق تقویم، آخرین روز از بهار است. اگر به شرایط آسمان و وضعیت خورشید دقت کرده باشید، این موضوع را به وضوح متوجه می‌شوید.
ارتفاع خورشید در ایران و بسیاری دیگر از نقاط نیم‌کره شمالی به اوج خود رسیده و روز هم به طولانی‌ترین دوره خود رسیده است. مناطق قطبی که در عرض‌های بالاتر از 66.5 درجه شمالی قرار دارند، طی روزهای اخیر رنگ شب را به خود ندیده‌اند و قرص خورشید حتی در نیمه‌شب نیز بالاتر از افق بر آن‌ها می‌تابد. این پدیده که به خورشید نیمه‌شب مشهور است، از آن روی اتفاق می‌افتد که خورشید در حرکت سالیانه خود به کمترین فاصله از قطب شمال آسمان رسیده و در گردش روزانه زمین، به زیر افق نمی‌رود.
علت این پدیده را باید در میلیاردها سال پیش جستجو کرد، دقیق‌تر بگوییم، 4.65 میلیارد سال پیش که جسمی آسمانی به بزرگی مریخ امروز به زمین برخورد کرد و با کج کردن محور دوران وضعی آن به مقدار حدود 23 درجه، هم توالی فصل‌ها را به وجود آورد و هم تنها قمر زمین را سطح سیاره مادری جدا کرد.
اگر این اتفاق نمی‌افتاد، تابش خورشید بر تمام نقاط زمین در تمام طول سال، یکسان بود و هیچ تغییری در فصل‌ها ایجاد نمی‌شد. هر منطقه از زمین برای تمام سال وضعیت یکنواختی داشت و حتی تغییر فاصله زمین تا خورشید که بیش از 3درصد هم نیست، نمی‌توانست تغییری در انرژی دریافتی زمین از خورشید ایجاد کند.
اما وضعیت امروز متفاوت است. انحراف 23.5 درجه‌ای محور دوران وضعی زمین نسبت به دایره‌البروج (صفحه گردش مداری زمین به دور خورشید) سبب می‌شود در گردش زمین به دور خورشید، زاویه تابش پرتوهای نور ستاره منظومه شمسی به هر نقطه روی زمین تغییر کند و این‌چنین توالی فصول به وجود بیاید.
برخی به اشتباه فکر می‌کنند که این تغییر فاصله زمین تا خورشید است که فصل‌ها را پدید می‌آورد، اما جالب است بدانید که در اول تیر ماه، زمین در دورترین فاصله از خورشید قرار دارد و در اول زمستان به نزدیک‌ترین فاصله‌اش از خورشید می‌رسد. این تفاوت فاصله‌ها تاثیرش را در تراکم جنگل‌های استوایی نیم‌کره شمالی و جنوبی و هم‌چنین؛ رکورد کمترین دمای زمستانی در مناطق قطبی شمالی و جنوبی نشان می‌دهد.
اما این انحراف، تاثیر دیگری هم دارد، این‌که نیم‌کره شمالی و جنوبی زمین دو فصل با یکدیگر اختلاف داشته باشند. وقتی مثل این روزها آفتاب به نیم‌کره شمالی عمودتر می‌تابد و گرمای تابستانی آغاز شده؛ در نیم‌کره جنوبی پرتوهای خورشید مایل به سطح می‌تابند و به همین دلیل، هوا سردتر است و زمستان حکم‌رانی می‌کند. روزهای طولانی نیم‌کره شمالی متناظر با شب‌های بلند و سرد نیم‌کره جنوبی هستند و شش ماه بعد، همین اتفاق‌ها برعکس می‌شود.
امروز هم ساعت 15:58 به وقت ایران (11:28 به وقت جهانی)، خورشید از نقطه انقلاب تابستانی عبور می‌کند و آغاز تابستان اتفاق می‌افتد. به همین دلیل هم امشب کوتاه‌ترین شب سال و فردا بلندترین روز سال در نیم‌کره شمالی خواهد بود. البته تاثیر این بلندی نسبت به دیروز یا فردا بیش از 1 دقیقه نیست؛ اما به همین ترتیب، در نیم‌کره جنوبی هم کوتاه‌ترین روز سال و بلندترین شب سال اتفاق می‌افتد؛ شبی که با رقابت‌های جام‌جهانی فوتبال در آفریقای جنوبی گرم‌ترین شب یلدای سراسر زمین خواهد بود.
خیلی از مردم فکر می‌کنند اول تیرماه از آن‌جا که انقلاب تابستانی و بلندترین روز سال است، گرم‌ترین روز سال نیز خواهد بود؛ در حالی‌که چنین نیست. در طول ماه‌های خرداد و تیر، هم طول روز بلند است و هم تابش خورشید به سطح زمین، عمودتر؛ بنابراین انرژی زیادی جذب زمین و اقیانوس‌ها می‌شود؛ اما چند هفته‌ای طول می‌کشد تا این انرژی بتواند دمای زمین، هوا و دریا را افزایش دهد؛ به همین دلیل است که معمولا در اوایل مردادماه دمای هوا، زمین و دریا به اوج خود می‌رسد و گرم‌ترین روزهای سال اتفاق می‌افتد. جدول مصرف برق کشور نیز با این موضوع هم‌خوانی دارد. بیشتری مصرف سالیانه برق در ظهر و بعدازظهر گرم‌ترین روز سال اتفاق می‌افتد، وقتی همه مردم کولرها را روشن کرده‌اند و این تاریخ (به غیر از چند سال) همیشه در اوایل مردادماه اتفاق افتاده است.
به همین ترتیب، در نیم‌کره جنوبی نیز امشب سردترین شب سال نیست، در آذر و دی، تابش خورشید به حداقل می‌رسد و دریافت انرژی زمین به حداقل نزدیک می‌شود؛ اما باز چند هفته طول می‌کشد تا زمین، هوا و دریا دچار افت محسوس دما شوند و این، معمولا در هفته آخر دی روی می‌دهد.هرچند که تابش خورشید، فقط یکی از عوامل در تغییرات آب‌وهوای زمین است.
نظر شما