آن سوی رویاهای یک مرد

دیو ایتسکوف: در دنیای کریستوفر نولان تقریبا همه چیز فراتر از چیزی است که به نظر می‌رسد. فیلم سال 2000 «یادآوری» در دستان او نه تنها یک تریلر قرص و محکم با حقه‌های روانشناختی جذاب شد، بلکه حکم سکوی پرتاب یک فیلمساز مستقل را هم داشت.

«شوالیه تاریکی» فیلم اخیر او هم نه صرفا یک فیلم تابستانی پرخرج درباره مردی انتقامجو در لباس خفاش بلکه مکاشفه‌ای در قهرمانی و ایجاد ترس و وحشت بود. «شوالیه تاریکی» سال 2008 در آمریکا رکورد بیشترین فروش یک فیلم را که ساخته جیمز کامرون نیست، شکست.

استودیو برادران وارنر «آغاز» فیلم جدید نولان را از 16 ژوئیه (25 تیر) روانه سینماها می‌کند و با وجود تمام هیاهوها حتی خاص‌ترین تماشاگران هم تقریبا هیچ چیز درمورد فیلم او نمی‌دانند.

به تشخیص نولان، آنونس‌های «آغاز» بیشتر شامل صحنه‌های حادثه‌ای اسلوموشن با حضور لئوناردو دی‌کاپریو ستاره فیلم و دیگر بازیگران نقش‌های مکمل است. آنچه بر ویژگی خارق‌العاده این لحظه‌های بدون ارتباط می‌افزاید، این افشاگری است که همه آنها در یک خواب روی می‌دهند.

نولان و استودیوی او با این خرده‌‌های نان که در اختیار تماشاگران قرار داده‌اند، مطمئن هستند فیلم مبهم و پرهزینه‌‌ای که ساخته‌اند تماشاگران زیادی را به سینماها می‌‌کشاند. آنها شرط می‌بندند تماشاگران نولان را به عنوان کارگردانی می‌شناسند که احساسات شخصی را با تخیلات فراتر از حد معمول و منابع به ظاهر بی‌پایان تلفیق می‌کند: فردی مولف در دنیای «بلاک‌باسترها» که همه چیز را در ابعاد بزرگ ترسیم می‌کند.

نولان 39 ساله چند هفته پیش در حالی که بیرون پارکینگ خانه خود که اکنون اتاق تدوین اوست نشسته بود، گفت: «وقتی یک نفر برای ساختن یک فیلم سال‌ها وقت می‌گذارد و پول خیلی زیادی خرج می‌کند، دلتان می‌خواهد چیزی ببینید که از هر نظر بسیار بلندپروازانه باشد.»

او در حالی که با دهان بسته می‌خندید، ادامه داد: «البته خیلی چیزهای بسیار بلندپروازانه هم هستند که شکست خورده‌اند.»

دی‌کاپریو در فیلم «آغاز» نقش «کاب»، رهبر گروهی «استخراج‌کننده» را بازی می‌کند: آدم‌هایی که می‌توانند در خواب‌های دیگران شرکت کنند و حتی به این خواب‌ها شکل بدهند. استخراج‌کننده‌ها با این توانایی می‌توانند به موکل‌ها یاد بدهند چگونه از رازهایی که درون ناخودآگاه‌شان پنهان شده محافظت کنند یا اینکه چگونه آنها را از اذهان تجهیزنشده بدزدند.

در این بین، کاب راه معکوس کار گذاشتن یک ایده در ذهن یک نفر را برمی‌گزیند. او برای رسیدن به این هدف تیم خود (شامل جوزف گوردون-لویت و الن پیج)  را می‌چیند و یک سرقت ذهنی پیچیده طراحی می‌کند که آنها را از لایه‌های درون رویاها می‌گذارند و به زنی اسرارآمیز (ماریون کوتیار) در گذشته کاب می‌رساند.

سازندگان فیلم «آغاز» برای خلق فضای مورد نظر خود هفت ماه را صرف انجام فیلمبرداری اولیه کردند که در شش شهر توکیو، کارلینگتن (انگلیس)، پاریس، طنجه (مراکش)، لس آنجلس و کالاگاری (آلبرتا) آن هم با بودجه‌ای در حدود 160 میلیون دلار انجام شد.

درس‌هایی که هالیوود به نولان آموخت
برای نولان این مرد قدبلند و مودب که در لندن و شیکاگو بزرگ شده و حتی در روزهای گرم بهاری هم کت به تن می‌کند، این آمار ضروری است. او گفت: «نمی‌شد ایده فیلم را خیلی جمع و جور به تصویر دربیاوریم.»

او اضافه کرد: «وقتی صحبت رویا در میان است، باید نامحدود بودن بودن ذهن انسانی را در نظر گرفت. این حس باید باشد که آخر فیلم می‌توانید به هر جا که بخواهید بروید. به همین دلیل کار باید در ابعاد بزرگ انجام می‌شد.»

فیلم نوآر و مستقل «یادآوری» به کارگردانی نولان درباره مردی (گای پیرس) است که می‌کوشد کسی را که باعث از دست رفتن حافظه کوتاه‌مدت او شده، پیدا کند. نولان با این فیلم ثابت کرد می‌تواند فیلم‌های جذاب در ابعاد کوچک بسازد.

اما تجربه نولان از نمایش «یادآوری» در سینماها به او درسی درباره موفقیت یک شبه در هالیوود آموخت. باوجود استقبال منتقدان از «یادآوری» چند استودیو آمریکایی حاضر به توزیع فیلم او نشدند و در اقدامی نامعمول همان استودیویی که فیلم را تولید کرده بود آن را توزیع کرد.

جاناتان نولان برادر کارگردان و نویسنده داستان کوتاهی که «یادآوری» با اقتباس از آن ساخته شد، گفت: «مثل این بود که سوار بر موتور با بالاترین سرعت داخل یک گودال ماسه‌بازی شوید. تصورمان این بود که فکر همه چیز را کرده‌ایم، اما بعد مجبور شدیم از نو شروع کنیم.»

نولان از همان ابتدا آرزو داشت فیلم‌های بزرگ و گسترده به سبک کارگردان‌هایی چون ریدلی اسکات و مایکل مان بسازد، اما به تدریج متوجه شد چنین فرصت‌هایی خیلی کم پیش می‌آید.

جاناتان نولان درباره برادرش گفت: «او همیشه می‌خواست این جور چیزها را خیلی، خیلی خوب انجام بدهد. اکنون میزان دقت تماشاگران تقریبا برابر با میزان دقت او نسبت به کاری که انجام می‌دهد، شده است.»

آن انتظارات با دو تریلر بسیار پیچیده «بی‌خوابی» و «پرستیژ» همین طور موفقیت دو فیلم ابرقهرمانی «بتمن آغاز می‌کند» و «شوالیه تاریکی» به اوج رسید. «شوالیه تاریکی» بیش از یک میلیارد دلار در دنیا فروخت و یک جایزه اسکار پس از مرگ هم برای هیث لجر ستاره فیلم به همراه داشت.

رویاهای مشترک آدم‌ها
نولان درباره راه خود پس از «شوالیه تاریکی»، گفت: «اگر بخواهی بجای آنکه روح زمان را درک کنی تنها روی موفقیت حساب کنی، این احتمال هست که از کار بیفتی. چیز منحصر به فردی است. امکان ندارد بشود آن را توضیح داد.»

یه همین دلیل نولان پس از تعطیلات یک ماهه در فلوریدا سراغ فیلمنامه «آغاز» رفت که نوشتن آن را یک دهه قبل آغاز کرده بود. هرچند خواب و رویا همیشه یکی از ستون‌های سینما بوده، اما نولان اعتقاد دارد در سینما با آن «مثل یک برنامه تلویزیونی کوچک که در خواب می‌بینیم» برخورد شده است.

آنچه نقشی مهم در به پایان رساندن فیلمنامه نولان داشت در نظر گرفتن این ایده بود که اگر چند نفر رویایی مشترک داشته باشند چه اتفاقی می‌افتد. نولان گفت: «امکان خلق جهان‌های بیشمار را دارید که در آن آدم‌ها می‌توانند به شکلی پرمعنی با هم در تعامل باشند و این کنش‌‌های متقابل با پیامدهای معتبر، وزین و دراماتیک همراه است.»

استودیو برادران وارنر که از سال 2002 و پس از فیلم «بی‌خوابی» همه فیلم‌های نولان را توزیع کرده، با علم به این جزئیات و اینکه حضور او می‌تواند تماشاگران را جذب کند، برای تحقق تولید بزرگی که در ذهن او بود، درنگ نکرد.

جف رابینوف رئیس گروه سینمایی استودیو برادران وارنر، گفت: «همه چیز به خاطر ابعاد فیلم، ایده فیلم، بازیگران و جنبه‌های تصویری آن بود، اما کریس (نولان) خیلی‌ چیزها را با خود می‌آورد. انتظارها از فیلم جدید او زیاد است.»

برای بازیگران، فیلمنامه پیچیده نولان وسوسه‌انگیز، اما گاهی اوقات گیج‌کننده بود. لئوناردو دی‌کاپریو گفت: «اگر بخواهید سعی کنید از بعضی چیزها که در هشت سال گذشته در ذهن کریس می‌چرخیده، سر در بیاورید باید او را از نزدیک بشناسید.»

دی‌کاپریو گفت زمان فیلمبرداری گاهی اوقات لازم بود سئوال‌ها درباره چشم‌انداز شهرهایی - که طراحی آنها یادآور آثار موریس اشر (هنرمند نقاش هلندی) است - را که اطرافش جمع یا منفجر می‌شدند، کنار بگذارد و به نولان اعتماد کند.

دی‌کاپریو گفت: «ما لُب مطلب را می‌دانستیم. می‌دانستیم امن است و کار خودمان را می‌کردیم و می‌دانید، دور و بر ما پاریس متلاشی می‌شد.»

جوزف گوردون-لویت هم سر صحنه فیلمبرداری با چالش‌های خاص خود روبه‌رو بود. او برای فیلمبرداری یک سکانس‌ طولانی همراه با «بی‌وزنی» که هم موزیکال «عروسی سلطنتی» با بازی فرد آستر را تداعی می‌کند و هم فیلم «2001: یک ادیسه فضایی» استنلی کوبریک را چند هفته آموزش دید.

او اعتقاد دارد این تلاش بیش از حد، قیمت کمی بود که برای کمک به نولان برای تحقق آنچه در ذهن داشت، پرداخت. او گفت: «خیلی عادی نیست کسی با خلاقیت کریس اختیار تام داشته باشد هر غلطی خواست بکند. او باید هر کاری که به فکرش می‌رسد - هر کاری - انجام بدهد.»

یک فیلم حادثه‌ای بزرگ با موضوع سرقت
نولان هنگام بحث درمورد «آغاز» و توضیح قوانین پیچیده‌ای که برای دنیای رویایی خود وضع کرده بود، گاهی اوقات هم گیر می‌افتاد، اما به خاطر مبهم بودن تبلیغات فیلم عذرخواهی نکرد.

او گفت: «این واقعا یک فیلم حادثه‌ای بزرگ با موضوع سرقت است و فیلمی است که سعی نمی‌کند دائم تماشاگر را گول بزند.» نولان با توجه به پیچیدگی دنیای فیلم، گفت: «خیلی سخت‌تر است کل این دنیا را طوری در یک آنونس دو دقیقه و نیمی بگذاریم که همه بگویند، اوه، آره. قضیه رو فهمیدم.»

نولان هنگام ساخت «آغاز» نگاهی هم به سبک و سیاق فیلم‌های فانتری از «جنگ‌های ستاره‌ای» گرفته تا سه‌گانه «ارباب حلقه‌ها» داشت، فیلم‌هایی که به ابعاد بیشتری از واقعیت اشاره دارند. او بخصوص به فیلم سال 1999 «ماتریکس» اشاره کرد و گفت: «آن فیلم نشان داد چطور انبوه تماشاگران می‌توانند از یک مفهوم فلسفی بسیار پیچیده استقبال کنند.»

به نظر می‌رسد حتی کابوس شکست تجاری احتمالی «آغاز» هم مانعی در برابر نقشه‌های نولان نباشد. او قرار است سومین فیلم «بتمن» را برای اکران در سال 2012 کارگردانی کند و همچنین فیلم جدیدی درباره «سوپرمن» یکی دیگر از قهرمانان محبوب «دی‌سی کامیکس» را تهیه خواهد کرد.

گذشته از این به گفته رابینوف از استودیو برادران وارنر او کسی است که هر وقت خودش بخواهد با یک استودیو کار می‌کند. رابینوف گفت: «نولان با ما هیچ قراردادی ندارد. درمورد قرارداد اختصاصی که اصلا حرفش را نزنید.»

نولان به دنبال آن است که بیشتر از قبل فیلم‌های کارگردانان دیگر را ببیند، یک جور سرگرمی که وقتی روی پروژه‌های خود کار می‌کند سخت می‌تواند از آن لذت ببرد. او متهم شده عناصری از «آغاز» را از «سال گذشته در مارین‌باد» به کارگردانی آلن رنه تقلید کرده که نمونه‌ای کلاسیک از سوررئالیسم موج نو سینمای فرانسه است.

نولان در پاسخ به این اتهام گفت آن فیلم را برای اولین بار این اواخر دیده است. او در عین حال به بعضی تشابهات ناخواسته بین دو فیلم اشاره کرد. او گفت: «اساسا منظور این است که من از فیلم‌هایی تقلید کرده‌ام که از «سال گذشته در مارین‌باد» تقلید کرده‌اند.»

هر دو فیلم درباره ارتباط بین رویا و حافظه هستند و فضا و مکان به ظاهر غیرممکن. با این حال به اعتقاد نولان یک نکته هست که دو فیلم را متمایز می‌کند: «انفجارها در فیلم ما بیشتر است!»

نیویورک تایمز / 4 ژوئیه / ترجمه: علی افتخاری

فیلمشناسی کریستوفر نولان