کاندیدا شدن زنان در انتخابات ریاست جمهوری منعی ندارد و شورای نگهبان هیچگاه واژه رجل سیاسی را در قانون اساسی تفسیر نکرده است. همین چند جمله سخنگوی شورای نگهبان کافی بود تا یک بار دیگر بحث حضور زنان در عرصه مدیریت کشور داغ شود. اما آیا در سال‌های گذشته هیچگاه زنان ایرانی حضوری جدی در عرصههای مدیریتی کشور داشته‌اند که حالا بحث تصدی‌گری بالاترین مقام اجرایی کشور ماجرایی واقعی تلقی شود؟ برای پاسخ به این سؤال لازم نیست زیاد جست‌وجو کنیم و دنبال آمار و ارقام باشیم تا سهم نا‌‌‌چیز زنان در عرصه مدیریت کشور را درک کنیم. هر‌جا که کار می‌کنیم، نگاهی به دور و بر بیندازیم؛ چند مدیر زن در محیط کارمان می‌بینیم؟ می‌توانیم با اطمینان این مشاهده را به کل کشور تعمیم دهیم و از درستی تخمینمان هم مطمئن باشیم. مطمئناً آمار رسمی و نیمه‌رسمی موجود در کشور مأید این مشاهدات است. ترکیب هیأت دولت نشان می‌دهد در این جمع مشاور وزیر بالاترین مقام متصور برای زنان است، هر‌چند که برخی کارشناسان حتی این مقام را هم چندان جدی تلقی نمی‌کنند: «متأسفانه الان بحث امور زنان حربه‌ای شده تا عده‌ای فقط در شعار‌های تبلیغاتی و انتخاباتی خود از آن استفاده کنند و حضور زنان در برخی مشاغل مدیریتی هم بیش از آن که از یک تفکر واقعی سرچشمه گرفته باشد، حالتی نمایشی دارد.» این را شهلا حبیبی، مشاور امور زنان دولت آیت‌الله هاشمی رفسنجانی می‌گوید.
توسعه کشور؛ نیازمند مشارکت زنان
نگرانی نسبت به حضور کمرنگ زنان در عرصه مدیریت کشور نه فقط از آن روست که این رویکرد ناعادلانه، انسان‌‌هایی را از حقوقشان محروم می‌کند؛ بلکه تأثیر مستقیم حذف زنان از مدیریت کشور به عنوان منابع انسانی در روند توسعه کشور انکارناشدنی است. اما چرا با وجود تمام این دانسته‌ها زنان در جامعه ایران هنوز به سهم خود در مدیریت دست نیافته‌اند؟
در حالی که برخی کارشناسان با توجه به تبعیض جنسیتی اعمال شده در پذیرش دانشجو در سال‌های اخیر، مقاومت در برابر اشتغال زنان با تصویب قوانینی چون افزایش مرخصی زایمان یا سعی در تصویب قانون کاهش ساعت کار زنان را نه در جهت منافع زنان، بلکه دلیلی بر ناتوانی دولتمردان در زمینه ایجاد فرصت‌های شغلی برای بخشی از جامعه ارزیابی می‌کنند؟ شهلا حبیبی در این زمینه می‌گوید: این رویکرد در کنار رویکردی که مشارکت زنان را در جامعه ارج می‌نهد از ابتدای انقلاب وجود داشته و در هر زمان یکی از این دو دیدگاه پررنگ‌تر شده و به طور معمول مسائل مربوط به زنان در جامعه ما همواره با رویکرد‌های افراط و تفریطی مواجه بوده است. به اعتقاد این کارشناس، مسائل مختلف مربوط به زنان و از جمله موانعی که بر سر نقش مدیریتی زنان در ایران وجود دارد، تنها هنگامی حل می‌شود که این مسائل از سیاست‌گذاری دولت‌های مختلفی که بر سر کار می‌آیند خارج شود و با توجه به اسناد بالا‌دستی نظام و قانون اساسی و اصل اسلام مورد توجه قرار گیرند. اظهارات چندی پیش آیت‌الله رفسنجانی رئیس مجمع تشخیص مصلحت نظام را شاید بتوان تأییدی بر اظهارات حبیبی دانست که معتقد است در قانون اساسی ایران و همچنین در اسناد بالا‌دستی موجود در کشور همواره بر نقش زنان در جامعه تأکید شده است. هاشمی رفسنجانی چندی پیش با بیان اینکه «جامعه از خانه‌نشینی زنان و بی‌تفاوتی آن‌ها ضرر خواهد کرد» در سخنانی که بازتاب گسترده‌ای در رسانه‌ها داشت، اظهار کرد: «باید از توانمندی‌‌های زنان در عرصههای مختلف به ویژه عرصههای مدیریتی بیشتر استفاده کرد.»حبیبی همچنین با اشاره به اینکه مطابق قانون اساسی ایران حتی منعی برای ریاست جمهوری زنان وجود ندارد، می‌گوید: آیت‌الله بهشتی در زمان تدوین قانون اساسی با بیان اینکه در هیچ‌کجای قرآن دلیلی برای منع حکومت زنان بر جامعه مشاهده نشده، اصرار داشتند تا در بحث ریاست جمهوری به جای قرار دادن «مردی از میان مردان. . .» عبارت «یکی از رجال سیاسی» قرار گیرد که در نهایت هم همین‌گونه شد.
به گفته حبیبی کلمه «رجال» وقتی به صورت ترکیب استفاده می‌شود، مثلاً رجال سیاسی، رجال فرهنگی، رجال اقتصادی و. . . دلالت بر همه زن و مرد دارد و فقط به مردان اشاره نمی‌کند.
این اظهارات درحالی است که چندی پیش و در آستانه برگزاری انتخابات ریاست جمهوری غلامحسین الهام سخنگوی دولت و عضو شورای نگهبان در تعریف رجل سیاسی در قـانـون اسـاسـی گفته بود: نـص قانون اساسی، مرد بودن نامزدهای انتخابات ریاست جمهوری است و علاوه بر آن، باید رجل سیاسی باشد.
همه راه‌ها به فرهنگ ختم می‌شود
«اگر‌چه مرحوم بهشتی نگذاشت این نظر خدشه‌ای بر قانون اساسی ما وارد شود، اما با کم‌کاری‌هایی که در این حوزه شده است بعد از گذشت 30 سال هنوز این آمادگی فرهنگی در جامعه ما پدید نیامده که نقش مدیریتی زنان با پذیرش جامعه همراه باشد.»حبیبی با بیان این مطلب و با اشاره به سخنان بنیان‌گذار جمهوری اسلامی که همواره بر نقش زنان در جامعه تأکید داشتند، می‌گوید: تا هنگامی‌که فرهنگ‌سازی لازم انجام نشود و جامعه آمادگی لازم برای پذیرش این موضوع را نداشته باشد، بهترین قوانین هم راه به جایی نمی‌برند و در کنج کتاب قانون خاک می‌خورند. اما چگونه باید این مناسبات نهادینه شده در جامعه را تعدیل کرد و مردانی را که در طول سالیان قدرت را حق طبیعی خود به شمار آورده‌اند، بر لزوم توزیع مجدد قدرت قانع کرد؟
دکتر خانی در پاسخ به این سؤال می‌گوید: مسلماً مردان در برابر این تغییر مقاومت می‌کنند و ورود زنان به عرصه‌هایی که تاکنون مردانه تلقی شده (سیاست و قدرت و مدیریت) با کندی بسیار همراه است چون مردان ما همپای نیمی دیگر از جامعه یعنی زنان که در سال‌های اخیر بسیار توانمند شده‌اند، پیش نرفته‌اند.
این دکترای جغرافیای جنسیت، توانمند کردن زنان بدون تغییر نگرش مردان را بی‌فایده می‌داند: رواج فرهنگ توسعه باید از مهد‌های کودک شروع شود. هنگامی‌که ما در کتاب‌های درسی حتی با تصویر‌سازی‌هایمان القا می‌کنیم که زن در محیط بسته خانه جا دارد و مرد در فضای بیرونی، وقتی در متن کتب درسی تاریخ بچه‌ها نشانه‌ای از زنان دانشمند و موفق وجود ندارد، وقتی این دیدگاه تفاوت جنسیتی در فیلم‌ها، کتاب‌ها، آگهی‌های بازرگانی و حتی ادبیات کودکانه وجود دارد، نباید توقع داشته باشیم این افراد در بزرگسالی به راحتی پذیرای تغییرات مناسبات قدرت در جامعه باشند.
نظر شما