حجت‌الاسلام علی احمد ناصح، عضو هیئت علمی دانشگاه قم و رئیس دانشکده علوم قرآنی این دانشگاه، عضو هیئت مؤسس انجمن قرآن‌پژوهی حوزه، نویسنده کتاب‌های «20 نکته در نقد ترجمه قرآن چاپ عربستان سعودی» و «تاریخ تفسیر قرآن کریم» است.
با توجه به فرارسیدن شب های قدر و شب نزول قرآن در گفت و گوی مشروح خبرآنلاین با حجت‌الاسلام ناصح به بررسی کیفیت نزول قرآن و چگونگی تدوین آن پرداختیم که در پی می‌آید.
* دیدگاه های رایج درباره نحوه نزول قرآن چیست؟
دو دیدگاه در مورد نزول قرآن وجود دارد. دیدگاه رایج، دو نزول «دفعی» و «تدریجی» را برای قرآن می‌پذیرد. یعنی قرآن یک‌بار به صورت یکباره نازل شده است و در مرتبه دیگر، در طول 23 سال پیامبری رسول‌الله (ص) نازل شده است. بر اساس دیدگاه شیخ مفید و آیت‌الله معرفت قرآن تنها به صورت تدریجی نازل شده است و برای اثبات سخن خود به آیات و روایات استناد می‌کنند. البته آنچه مسلم است این است که اعتقاد به هر یک از این دو موضوع خللی در قرآن کریم وارد نمی‌کند.
*آیا قرآن به یک باره در شب قدر نازل شده است ؟
معتقدان به نزول دفعی قرآن باید به این سؤال پاسخ دهند که نزول یکباره قرآن کی و به چه صورت بوده است؟ چرا که خود قرآن در یک جا «لیلة القدر» را مطرح می‌کند. در جای دیگر «فی لیلة مبارکة» را بیان و در سوره‌ای دیگر «شهر رمضان الذی أنزل فیه القرآن» را مطرح می‌کند. قائلان به نظریه نزول دفعی قرآن از جمع این آیات نتیجه می‌گیرند که قرآن در شب قدر ـ که یک شب مبارک است ـ به صورت کامل نازل شده است، اما در اینکه قرآن به صورت یک‌دفعه کجا نازل شده است، اختلاف فراوان وجود دارد. برخی می‌گویند بر قلب پیامبر (ص) نازل شده است. برخی «بیت‌المأمور» را عنوان می‌کنند برخی دیگر، آسمان‌های اول یا چهارم را محل نزول دفعی قرآن می‌دانند و عده‌ای نیز «لوح محفوظ» را ظرف نزول دفعی قرآن بیان می‌کنند.
*آیا قرآن نازل شده در شب قدر با قرآنی که اکنون در اختیار ماست متفاوت است ؟
اکثر قریب به اتفاق قرآن‌پژوهان معتقدند که قرآن به همین صورت و با همین الفاظ و کلمات در شب قدر نازل شده است، اما دانشمند بزرگی همچون علامه طباطبایی معتقد است؛ آنچه که در شب قدر نازل شده، «روح قرآن» بوده است. یعنی بسیط بوده و الفاظ و کلمات نداشته است. بعدها خداوند این روح را در قالب الفاظ و کلمات و به صورت ساده شده در طول 23 سال بر مردم عرضه کرد.
شیخ مفید و آیت‌الله معرفت از بیان نظرات گوناگون در مورد کیفیت نزول دفعی قرآن انتقاد کرده و خود قرآن را مهم می‌دانند، چرا که قرآن برای راهنمایی بشر آمده است و مهم این است که مردم آن را بفهمند و از آن استفاده کنند. آنچه که مسلم و مورد اتفاق 100 درصد دانشمندان شیعه و سنی است، این است که آغاز نزول قرآن در مبعث و با 5 آیه ابتدایی سوره «علق» به همراه «بسم‌الله الرحمن‌الرحیم» بوده است.
*آیا خداوند در شب قدر نسبت به نزول قرآن برنامه‌ریزی کرده است؟
به نظر می‌رسد اگر بگوییم: «شب قدر، شب تقدیر و برنامه‌ریزی است» تمام این اشکالات برطرف می‌شود. چرا که قائلان به نزول دفعی، معنای اصطلاحی کلمه «نزول» را در نظر گرفته‌اند، در صورتی که اگر روایات را در نظر بگیریم، شب قدر را شب برنامه‌ریزی می‌یابیم. بنابراین «إنا انزلناه فی لیلة القدر» به معنای این است که خداوند می‌فرماید؛ از آنجایی که قرآن از امور مهم و لازم برای مردم است، در شب قدر نسبت به نزول آن برنامه‌ریزی کردیم. دلیل واضحی نیز در آیه سوره مبارکه دخان وجود دارد. آنجا که در ادامه آیه «إِنَّا أَنزَلْنَاهُ فِی لَیْلَةٍ مُّبَارَکَةٍ» آمده است: «فِیهَا یُفْرَقُ کُلُّ أَمْرٍ حَکِیمٍ» یعنی ما قرآن را در شب مبارکی نازل کردیم، زیرا هر امر حکیمی در این شب رقم می‌خورد. در واقع خداوند با این بیان می‌خواهد بگوید از آنجایی که قرآن هم یکی از امور مهم این عالم است، در این شب (شب قدر) رقم خورده است.
* ترتیب و چیدمان سوره های قرآن به چه صورت انجام شده است ؟
دو دیدگاه عمده در مورد کیفیت و چگونگی چیدمان سوره‌های قرآن وجود دارد. برخی معتقدند ترتیب فعلی قرآن همان ترتیبی است که در زمان پیامبر نیز وجود داشته است و در اصطلاح ترتیب قرآن «توقیفی» است و اجتهادی نیست. یعنی به دستور خود خداوند و زیر نظر شارع مقدس، قرآن به این صورت چیده شده است. توقیفی یعنی متوقف بر آن است که به چه صورتی جای آیات مشخص شده باشد.
*آیا قرآن به همان ترتیب نزول مرتب شده است یا خیر؟
در اینکه ترتیب فعلی برخلاف نزول است؛ هیچ شکی وجود ندارد. گرچه برخی این نظریه را مطرح کرده‌اند که چینش قرآن فعلی نیز همان قرآن پیامبر است، اما نظر عمده و قابل قبول میان دانشمندان اهل سنت و تشیع این است که چینش فعلی قرآن برخلاف ترتیب نزول آن است. در حال حاضر برخی سوره‌ها وجود دارند که در اول قرآن قرار گرفته‌اند، در حالی که می‌دانیم این سوره‌ها «مدنی» هستند و در سال‌های اولیه بعثت نازل نشده‌اند. بنابراین ترتیب فعلی قرآن، توقیفی است و ضمن اینکه بر اساس ترتیب نزول نیست.
*در این صورت آیا ترتیب آیه‌‌ها نیز توفیقی است؟
نظر عمده این است که چینش آیات و شکل‌گیری سوره‌ها قطعاً توقیفی است و هیچ شک و شبهه‌ای در این مورد وجود ندارد. اما اکثر اندیشمندان و قرآن‌پژوهشان همچون «آیت‌الله معرفت» معتقدند؛ چینش آیات در ضمن سوره‌ها توقیفی است، اما ترتیب خود آیات توقیفی نیست. بزرگانی همچون «آیت‌الله خویی» نیز معتقدند که چینش آیات توقیفی است اما ترتیب سوره‌ها توقیفی نیست، بلکه اجتهادی است. یعنی بعد از رحلت پیامبر (ص) و در زمان صحابه هنگام تدوین و جمع‌آوری قرآن این اتفاق رخ داده است. این افرادمعتقدند؛ اگر چینش فعلی توقیفی بود، هیچگاه امیرالمؤمنین (ع) در قرآنی که منسوب به آن حضرت است را برخلاف قرآن فعلی چینش نمی‌کرد. مصحف امیرالمؤمنین به ترتیب نزول سوره‌ها بوده است و مورخان بیان می‌کنند؛ شیوه چینش سوره‌ها در مصحف امیرالمؤمنین (ع) خلاف قرآن امروزی بوده است.
*کار چینش آیه های قرآن به چه صورت و توسط چه کسانی انجام شده است؟
در اکثر قریب به اتفاق آیات این گونه بود که پیامبر به کاتبان وحی می‌فرمودند تا وقتی که «بسم‌الله الرحمن الرحیم» جدید نازل نشده است، آیه‌ای که بیان می‌شود را در ادامه آیات قبلی بنویسند. کسانی که چینش را توقیفی می‌دانند، ترتیب طبیعی را در تدوین قرآن در نظر دارند. گاهی با اینکه «بسم‌الله...» جدید نازل نشده بود (سوره قبلی تمام نشده) یک یا چند آیه نازل می‌شد و پیامبر مستقیماً جای این آیات را تعیین می‌کرد. مثلاً پیامبر (ص) امر می‌کرد؛ آیه جدیدی که نازل شده است، میان آیات «دین» و «وصیت» قرار گیرد.
نظر شما