اسرار گلخانه‌های صنعتی

مجید جویا: «آبیاری نکنید»، این نوشته‌ کوچکی است که در کنار گلدان‌های نهال‌های پژمرده و قهوه‌ای ذرت دیده می‌شود؛ نهال‌های بداقبال ژنتیکی که در یک آزمایش بر روی میزان تحمل خشکسالی در ذرت شکست خورده‌اند. پنج دقیقه بعد از ورود به یک گلخانه بزرگ متعلق به دفاتر مرکزی شرکت مونساتو که در آن این گیاهان تلاش می‌کنند رشد کنند، احساس ضعف ژنتیکی به انسان دست می‌دهد.

عرق از سر و روی بازدیدکنندگان جاری است و مانند گیاهان پژمرده، آن ها هم برای تابستان‌های بسیار گرم که آب‌وهوای این گلخانه شرایط آن‌ها را بازسازی می‌کند آمادگی ندارند. ولی درست در مقابل آنها، یک ردیف از نهال‌های سبز و بانشاط قرار گرفته که سرسبزی خود را مدیون ژنی هستند که پژوهشگران از باکتری Bacillus subtilis بدست آورده‌اند.

به گزارش نیچر، این گیاهان سبز و دانشمندانی که آنها را تولید کرده‌اند، عجایبی دارند که به چشم دیده نمی‌شوند. آنها دارایی مونسانتو در مسابقه‌ای هستند که بر سر تولید اولین نمونه‌های تجاری ذرت تغییر یافته ژنتیکی مقاوم در برابر خشکسالی در گرفته؛ گیاهی که قیمتی رقابتی داشته باشد و کشت آن برای کشاورزان به صرفه باشد. ولی به گفته مسئولین مونسانتو بعد از بیست سال تحقیق و توسعه، این شرکت هنوز دو سال تا عرضه این دانه‌ها در بازار فاصله دارد و در چند سال آینده، این شرکت و رقبای عمده آن امیدوارند تا بتوانند دیگر گیاهان چند ژنی (حاصل ترکیب ژن‌های چند جاندار متفاوت) مقاوم در برابر مشکلاتی مانند خاک دچار فقر نیتروژن، فسفر و دیگر مواد مغذی ضروری را تولید و به بازار مصرف عرضه کنند.

مونسانتو و دیگر غول‌های زیست فناوری کشاورزی، برای رسیدن به چنین گیاهانی، فاصله چشمگیری از آن‌چه تاکنون تکیه‌گاه اصلی تجارت آنها بوده، گرفته‌اند: «تولید و فروش محصولات مقاوم در برابر آفات و علف‌های هرز، مانند ذرت BT مونسانتو». هنگامی که در دهه 1990 اولین بار این بذرها به بازار عرضه شدند، افزایش قابل توجه در محصولات کشاورزی را موجب شدند و البته ثروت بادآورده‌ای برای شرکت‌هایی که این بذرها را می‌فروختند نیز به همراه آوردند. ولی افزایش محصول و به تبع آن سود شرکت‌ها در جایی متوقف شد. اکنون هدف تجاری بزرگ بعدی در دانه‌هایی نهفته است که بتوانند در خاک‌های کم‌آب و دچار ضعف مواد مغذی هم به خوبی بار دهند. کشاورزان امریکایی هر سال 10 تا 15 درصد از درآمد سالیانه خود را به دلیل خشک‌سالی یا کم‌آبی از دست می‌دهند.

گیاهانی که بتوانند در برابر این فشارها مقاومت کنند، برای کمک به حل بحران جهانی غذا هم حیاتی هستند. اگر قرار باشد 9 میلیارد نفر در سال 2050 بر روی زمین زندگی کنند، کشاورزان ساکن کشورهای فقیر باید غذای بیشتری تولید کنند که بر روی زمین‌های کم‌آب یا دچار فقر غذایی دوام بیاورند. پژوهشگران و تصمیم‌سازان دریافته‌اند که نمی‌توانند بدون کمک گرفتن از بخش خصوصی امیدی به موقفیت در مقابله با بحران امنیت غذا داشته باشند. بودجه پژوهشی سالیانه مونسانتو به تنهایی 1.2 میلیارد دلار است، در حالی که کل پولی که دولت ایالات متحده در سال 2007 برای علوم کشاورزی خرج کرد، 1.1 میلیارد دلار بود. در مقابل، بودجه سالیانه گروه مشاوره‌ای پژوهش‌های بین‌المللی کشاورزی CGIAR (گروه پیشروی جهانی متشکل از مراکزی که در کشورهای در حال توسعه، تحقیقات کشاورزی را انجام می‌دهند) تنها 500 میلیون دلار است.

همگرایی

در تلاش برای تولید گیاهان مقاوم‌تر، اهداف تجاری شرکت‌های زیست فناوری و نیازهای کشورهای در حال توسعه، با هم همگرا شده‌اند؛ و شرکت‌هایی مانند مونسانتو امیدوارند که به این اهداف برسند. در ژوئن 2008 / خرداد 1387، مونسانتو متعهد شد که تا سال 2030، محصول مزارع ذرت، سویا و کتان را به دو برابر افزایش دهد. در ماه سپتامبر همان سال، رئیس هیئت مدیره مونسانتو وعده داد که «زندگی 5 میلیون کشاورز دیگر دچار فقر منابع را بهبود بخشد»، که بخش عمده آن با در دسترس قرار دادن بخشی از فناوری تولید بذر این شرکت به منظور افزایش تولید آنها حاصل می‌شد. دیگر شرکت‌ها نیز تعهدات مشابهی را متقبل شدند.

همه اینها به دلیل دیگری منتج می‌شود که چرا بذرهای سبز تغییر یافته ژنتیکی در این گلخانه در میسوری سر برآورده‌اند. در سال 2008، مونسانتو با بنیاد فناوری کشاورزی افریقا (سازمان پژوهشی غیرانتفاعی مستقر در نایروبی کنیا) شریک شد تا روش‌ها و کشفیاتی را که در ارتباط با محصول تجاری ذرت مقاوم در برابر کم‌آبی خود داشته برای تولید گونه‌های مقاوم در برابر کم‌آبی برای کشاورزان منطقه زیر صحرای افریقا اعمال کند تا در کوتاه‌ترین زمان ممکن بعد از تجاری شدن در ایالات متحده در دسترس قرار بگیرد. این همکاری که از کمک مالی 47 میلیون دلاری از بنیاد بیل و ملیندا گیتس در سیاتل واشینگتن، و بنیاد هاوارد جی بافت در دکاتور ایلینویز هم بهره می‌برد، یکی از معدود پروژه‌های بسیار بزرگی است که در سال‌های اخیر انجام شده و در ان بخش خصوصی و بخش عمومی با هم همکاری می‌کنند تا با مشکل کمبود غذا در کشورهای در حال توسعه مواجه شوند. شرکت‌ها می‌گویند که این سرمایه‌گذاری‌ها از لحاظ تجاری هم خوب هستند، چرا که مشتریان آینده آنها را در بین کشاورزان جهان سوم پدید می‌آورند که رفته رفته از تامین معاش به سودآوری می‌رسند و پولی به دست می‌آورند تا برای خرید بذر خرج کنند. این شرکت‌ها همچنین فرصتی را برای نشان دادن یک چهره انسانی از خود به دست می‌اورند.

پیشرفت آرام

غلبه بر بدبینی عمیق منتقدان نسبت به زیست‌فناوری تجاری، نیاز به کاری بیش از نمایش چهره انسانی از سوی این شرکت‌ها دارد. به گفته آنها، محصولات بهینه شده ژنتیکی تاکنون کار چندانی برای جهان سوم انجام نداده است. اقدامات انسان‌دوستانه‌ای که پیش از این انجام گرفته‌اند هنوز به باردهی نرسیده‌اند. برای مثال، برنج طلایی؛ برنج تراریخته ژنتیکی که به منظور مقابله با فقر ویتامین آ طراحی شده بود؛ از سال 1990 تا کنون از آزمایشگاه‌های تحقیق و توسعه بیرون نیامده است. پرسش منتقدین این است که چه چیزی سبب شده که تولید این محصول این قدر به طول بیانجامد و هنوز هم خبری از نتیجه نباشد؛ آنها از این نگرانند که چنگ زدن صنعت به مالکیت معنوی مانع از پیشرفت پژوهش‌ها شده باشد؛ آنها می‌پرسند که چرا این فناوری‌های تراریخته ژنتیکی که قرار است همه چیز را دگرگون کند، هنوز نتوانسته برای گرسنگان زمین غذا فراهم کند. آکیم دوبرمن، مدیر اجرایی موسسه بین‌المللی تحقیقات برنج CGIAR در مانیل فیلیپین بر این باور است که «بخش خصوصی به اندازه کافی در این امر جدی نیست».

راجر بیچی، رئیس موسسه ملی غذا و کشاورزی وزارت کشاورزی امریکا در واشینگتن دی‌سی، کنجکاو است که بداند که شرکت‌های زیست فناوری کشاورزی تا چه حد می‌خواهند به جلو بروند. او می‌پرسد:‌«آیا آنها تا آن حد که باید توانسته‌اند در کشورهای در حال توسعه پیشرفت کنند؟ آنها مسئولیت خود را در قبال جهان سوم، چه چیزی می‌دانند؟» برای خیلی از دانشمندان، پاسخ‌های این پرسش‌ها، پشت دیوارهای شرکت‌ها پنهان شده است.

به همین دلیل است که خبرنگاران نیچر؛ آن‌گونه که خود می‌گویند؛ گرمای این گلخانه مونسانتو را تحمل می‌کنند و به سراغ دو غول دیگر این بخش؛ یعنی Pioneer Hi-Bred در آیووا، و شعبه اصلی بخش پژوهش‌های انگلستان شرکت سوئیسی سینجنتا؛ نیز رفته‌اند تا از آزمایشگاه‌ها، گلخانه‌ها و مراکز آزمایش آنها که نسل بعدی محصولات در آنها در حال رشد و نمو هستند، بازدید کنند.

شرکت مونسانتو تقریبا 5000 دانشمند و دستیار فنی را در سراسر جهان در استخدام خود دارد و بودجه تحقیق و توسعه خود را به طور مساوی بین زیست فناوری و روش‌های سنتی تولید تقسیم کرده است. (البته مسئولین مونسانتو هم مانند باقی شرکت‌ها از بیان این که شرکت چقدر از بودجه خود را صرف پروژه‌های بشردوستانه خود کرده است، طفره رفتند).

دانشمندان مونسانتو برای تولید گیاهان تراریخته ژنتیکی خود، صدها و حتی هزاران ژن را از گیاهان، باکتری‌ها و دیگر جاندارانی که بتوانند ویژگی مطلوب را به گیاه بدهند بررسی کردند. هنگامی که ژن مقاوم در برابر خشکی باکتری subtilis (cspB که به باکتری کمک می‌کند با فشارهای زیست محیطی مانند دمای سرد بهتر روبرو شود) به گیاه ذرت تزریق شود به آن کمک می‌کند تا با رها کردن آر‌ان‌ای (که هنگامی که با کم‌آبی مواجه شود به طور غیر عادی درهم می‌پیچد) با خشکی مقابله کند. توجیه نظری این امر این است که انرژی که گیاه برای اصلاح وضعیت آر‌ان‌ای درهم تابیده صرف می‌کرد، اکنون می‌تواند صرف دانه محصول شود.

در بیرون گلخانه، پوسترهایی به شش زبان قرار دارند که یادآور «تعهد» مونسانتو به جهان است. شرکت وعده گفتگو، شفافیت، احترام، شراکت و سود را می‌دهد. و باب ریتر، نایب‌رئیس بخش فناوری‌های تولید مونسانتو، در مورد دیدگاه تجاری شرکت به کارهای بشردوستانه خود کاملا صادق است. گیاهانی که شرکت را در کشورهای ثروتمندتر به سود کوتاه مدت می‌رسانند، می‌توانند در جاهای دیگر نیز در نهایت به سودآوری برسند. او می‌گوید:‌ «رویکرد اولیه، کمک به کشاورزان فقیر است تا سر پای خود بایستند. اینجا یک عنصر انسان‌دوستانه وجود دارد. ولی این را در نظر بگیرید که یک صنعت کشاورزی بادوام در آفریقا چه آینده‌ای خواهد داشت، و قرار هم نیست که این کشاورزان تا ابد از کمک‌های رایگان برخوردار باشند».

برنامه بلند مدت
به این دلایل است که مونسانتو حاضر به همکاری با بنیاد فناوری کشاورزی افریقا شد. آن‌ها قرار نیست زنجیره سبزی را که در گلخانه داشتند، بدهند؛ بلکه منابعی را که برای تولید استفاده کردند در اختیار افریقایی‌ها قرار می‌دهند؛ منابعی مانند ژن cspB، به علاوه داده‌هایی در مورد دیگر ژن‌های مقاوم در برابر خشکی و جاندارانی که پژوهشگران از طریق پرورش سنتی با ذرت ترکیب می‌کنند. گیاهانی که در نتیجه این همکاری تولید می‌شوند به رایگان در اختیار کشاورزان فقیر قرار می‌گیرند. ولی اگر کشوری از کشاورزی برای بقا به سوی کشاورزی تجاری حرکت کند، شرکت می‌تواند برای بذرها پول بگیرد.

ولی اول مونسانتو باید «نسل اول» ذرت مقاوم در برابر خشکی خود را در کشورهای توسعه یافته به فروش برساند. شرکت آزمایش این بذر را به پایان برده و اکنون، فقط باید تاییدیه‌های سازمان‌های فدرال امریکا را بگیرد و بذر را در مقیاس انبوه تولید کند. پژوهشگران مونسانتو، اکنون در حال کار بر روی نسل دوم گیاهان خود هستند که می‌توانند در یک بازه وسیع‌تر آب‌و‌هوایی در ایالات متحده رشد کنند.

مهندسی مکانیزه
یک ایالت بالاتر از میسوری، در شهر کوچک جانستون آیووا، بعد از آخرین خانه‌ها دریای سبزی از نهال‌های جوان ذرت در افق ظاهر می‌شود. در برخی تکه‌ها ذرت‌ها زرد شده‌اند و از رشد باز مانده‌اند. باران‌های شدید اخیر، سبب سیلاب در بخش‌هایی از مزرعه شده‌اند، و مواد غذایی ضروری برای رشد سالم ذرت را از خاک شسته‌اند، موادی که شامل کودهای ازت (نیتروژن) هم می‌شوند.

پایونیر های‌برد که بخشی از دوپونت، غول صنایع شیمیایی است، اینجا فرصتی برای افزایش محصول مشتریان خود یافت. هنگامی که قیمت جهانی کود ازت در سال 2008 به بالاترین حد خود رسید و بیش از 450 دلار در هر تن فروخته شد (که تقریبا دو برابر سال قبل از آن بود) شرکت بودجه یک پروژه تحقیقاتی را که از سال 2005 و به منظور تولید یک گونه ذرت که بتواند محصول مشابهی را با کود کمتر تولید کند آغاز شده بود، به 2 برابر افزایش داد.

پایونیر در زیست‌فناوری به بزرگی مونسانتو نیست: در سال 2009 دوپونت 734 میلیون دلار بر روی تحقیق و توسعه کشاورزی خرج کرد که کار پایونیر بر روی حفاظت از بذرها و گیاهان بخشی از آن بود. این شرکت اکنون بخش اعظم فرایند اتصال ژن‌های تزریق شده به گیاهان را به صورت مکانیزه انجام می‌دهد. یک روبات ذرت‌ها را روی نوار نقاله می‌کشد و دیگری تصاویر دیجیتال می‌گیرد تا به سرعت مشخص شود که ژن‌ها چقدر توانسته‌اند بر رشد گیاه تاثیر بگذارند.

در مورد این محصول، پژوهشگران پایونیر به سراغ یک ژن در جلبک قرمز Porphyra perforate رفتند، جانداری که می‌تواند در محیطی با سطح نیتروژن پیک صدم مقدار مورد نیاز برای ذرت زنده بماند. این ژن حاوی کد آنزیم نیترات ردوکتاز است که نیترات را به نیتریت تبدیل می‌کند. دیل لوسرت، از دانشمندان ارشد ارشد این پروژه می‌گوید: «ما دقیقا نمی‌دانیم که نحوه عملکرد آن چگونه است. حال و روز مدل‌های این گیاه در آزمایشگاه نویدبخش است. محصول هم خوب به نظر می‌رسد». البته شرکت انتظار ندارد که تا کمتر از 10 سال دیگر بتواند این محصول را به بازار عرضه کند.

پایونیر موافقت کرده که فناوری‌های تولید محصولات تراریخته زنتیکی، نشانگرهای مولکولی و دیگر منابع مورد استفاده در پروژه کاهش نیتروژن خود را به یک همکاری بخش خصوصی و عمومی اهدا کند. پروژه ذرت بهینه شده برای خاک‌های افریقا در ماه فوریه سال جاری شروع شد. این پروژه توسط مرکز بین‌المللی تقویت ذرت و گندم در مکزیک که بخشی از CGIAR است، هدایت می‌شود، و از بنیاد بیل و ملیندا گیتس و سازمان توسعه بین‌المللی ایالات متحده امریکا 19.5 میلیون دلار کمک دریافت کرده است. گونه‌های ذرت حاصل این پروژه به رایگان در اختیار شرکت‌های تولید بذر قرار می‌گیرند تا آن را به کشاورزان خرده‌پا در جنوب صحرای افریقا بفروشند.

پایونیر همچنین از سال 2005 و با اهدای فناوری‌هایی به ارزش 4.8 میلیون دلار درگیر پروژه‌ای برای افزایش مواد مغذی سورقوم است که پایه غذایی میلیون‌ها نفر از مردم در افریقا و آسیا است. سورقوم سطوح بالایی از فیتات (فسفر ذخیره شده در گیاهان) دارد که پیوندهای محکمی با آمینو اسیدهای ضروری، ویتامین آ، آهن و روی دارد ، در نتیجه این مواد قابل هضم نخواهند بود. به همین دلیل کسانی که رژیم غذایی با پایه سورقوم دارند همیشه از فقر غذایی رنج می‌برند.

آزمایش‌های انجام شده در سال جاری نشان داده‌اند که گونه‌‌ای از سورقوم که پایونیر در این پروژه تولید کرده، به نسبت گونه‌های سنتی، 80 درصد فیتات کمتر و در عین حال 20 درصد آهن و 30 درصد روی بیشتر دارد.

این نتایج اما منتقدین را راضی نمی‌کنند. گرگوری گراف، کارشناس اقتصاد کشاورزی از دانشگاه ایالتی کلرادو ، بر این باور است که هدف‌گیری اصلی بخش تحقیق و توسعه اکثر شرکت‌ها هنوز به سمت محصولات با ویژگی‌های خاص مانند ضد آفت بودن است که به اقتصاد کشاورزی سود می‌رسانند، ولی بخش اعظم گیاهان دیگر را که برای جهان سوم اهمیت حیاتی دارند نادیده می‌گیرند. «آنها یک یا دو مثال از تحقیقاتی مفید برای عموم، مانند گونه‌های مقاوم در برابر خشکسالی یا برنج طلایی، ارائه می‌کنند، در حالی تحقیق بر روی این‌ها مدت‌های مدیدی است که به طول انجامیده و تازه هنوز هم آماده نیستند». به عقیده او این عدم پیشرفت تا حد زیادی ناشی از تمایل شرکت‌ها به حفظ حق مالکیت معنوی خود بر روی فناوری‌های مهمی مانند نشانگرهای ژنتیکی هستند.

جان بدبروک، نایب رئیس بخش زیست فناوری کشاورزی در دوپونت، اذعان دارد که «تنش‌ها» برای حفظ حق مالکیت معنوی وجود دارد، اما بدون مالکیت معنوی، شرکت‌ها انگیزه اندکی برای سرمایه‌گذاری بر روی پژوهش خواهند داشت. ولی البته می‌می‌افزاید که شرکت‌ها می‌توانند «منابع خود را برای فناوری‌هایی که برای پیشرفت لازم هستند بازتر کنند».

تاخیرهای واقعی
سینجنتا که دفاتر مرکزی بخش پژوهش آن در یک زمین 260 هکتاری در نزدیکی براکنل انگلستان قرار دارد، برای پروژه برنج طلایی تاریخ طولانی از همکاری با بخش عمومی دارد. سینجنتا از سال 2001 بررروی افزایش مقادیر یک پیش‌ماده ویتامین آ در برنج و در دسترس قرار دادن بذرها برای کشاورزان قحطی زده جنوب صحرای افریقا کار می‌کند، البته حقوق انحصاری در دیگر نقاط جهان در اختیار شرکت است (محصولی که قرار است تا سال 2012 به بازار عرضه شود). ولی برخی از منتقدین این پروژه را به دلیل زمان بسیار طولانی آن شکست‌خورده می‌دانند و تا حد زیادی به حضور شرکت در این پروژه بی‌اعتمادند و تصور می‌کنند که دلیل حضور این شرکت در این پروژه استفاده از حقوق انحصاری متعدد آن است.

البته اینگو وتریکوس، رئیس شورای بشردوستانه برنج طلایی، به عنوان یک پژوهشگر آکادمیک و یکی از مخترعین برنج طلایی، این را درست نمی‌داند. او می‌گوید که گروه در ابتدا فکر می‌کرد که به مجوزهای رایگان برای 70 حق انحصاری برای فناوری‌های مورد استفاده در تولید برنج دست پیدا خواهند کرد. ولی هنگامی که سینجنتا درگیر پروژه شد، وکلای آن دریافتند که تنها کمتر از 5 عدد از این مجوزها برای کشورهای هدف برنج طلایی قابل اعمال هستند. پس در حقیقت، مالکیت معنوی مشکل اصلی نبود. «بدون همکاری بخش خصوصی احتمالا هیچ‌گاه نمی‌توانستیم مشکل مالکت معنوی را حل کنیم و پروژه به اینجا نمی‌رسید».

مایک بوشل، دانشمند ارشد سینجنتا می‌گوید که در حقیقت قوانین پیچیده مانع اصلی بر سر راه محصولات تراریخته ژنتیکی هستند: «تحقیق و توسعه ده سال به طول می‌انجامد و بعد از آن شما تازه وارد مرحله مقررات می‌شوید». در سال‌های 2004 و 2005، شرکت پژوهش‌های محصولات بهینه‌شده ژنتیکی خود را از اروپا خارج و به امریکا منتقل کرد، که تا حدی به دلیل شرایط بد اروپا برای این تحقیقات و همچنین عدم وجود بازار بود. ولی در سال جاری به نظر می‌رسد که این محدودیت‌ها کمتر شده باشند. به گفته بوشل، این می‌تواند خبر خوبی برای جهان سوم باشد. به رغم این‌که او می‌گوید محصولات تراریخته ژنتیکی تنها راه برای افزایش تولید محصولات نیستند، به ویژه برای جهان سوم، ادعا می‌کند که آنها بخش مهمی از مجموعه ابزارهای لازمی هستند که می‌توانند شامل روش‌های بهینه شده کشاورزی و روش‌های سنتی تولید هم بشوند.

نیکلاس کالایتزاندوناکیس، اقتصاددان کشاورزی در دانشگاه میسوری- کلمبیا، که صنعت زیست فناوری کشاورزی را ره‌گیری می‌کند، می‌گوید که صنعت در حال سرمایه‌گذاری جدی بر روی این همکاری‌های خصوصی- عمومی است: «به نظر می‌رسد که افراد در صنعت می‌دانند که نمی‌توانند در کشورهای در حال توسعه از این محصولات پولی به دست بیاورند، ولی می‌خواهند که این کار را امکان‌پذیر کنند. ولی خوب در عین حال باید مراقب خود هم باشند. «اگر جایی اشتباه شود؛ برای مثال شکست تحقیقات یا برهم خوردن شراکت؛ شرکت با مسئولیت‌های مالی و سنگین و تخریب وجهه عمومی مواجه خواهد شد.

این نگرانی تا حدی به این دلیل است که تنها تعداد کمی از این همکاری‌ها وجود دارند. با این حال کالایتزاندوناکیس امیدوار است که وقتی یکی از این همکاری‌ها به نتیجه نهایی برسد و محصول به بازار عرضه شود، آنگاه بازار، دولت‌ها و عموم به حمایت از موارد بعدی بیشتر علاقه‌مند می‌شوند.

ولی آینده غذایی دنیا تنها وابسته به محصولات این مزارع نیست، حال هرچقدر هوشمندانه مهندسی شده باشند؛ زیست بوم‌ها برای حمایت از آنها هم باید در آینده وجود داشته باشند.